Calcitonin (Ct), còn gọi là calcitonin huyết thanh người (serum human calcitonin: hCT), là một dấu ấn ung thư được sử dụng để chẩn đoán, đánh giá đáp ứng điều trị và theo dõi tái phát ung thư tuyến giáp thể tủy (medullary thyroid cancer hoặc medullary thyroid carcinoma: MTC).
 

Hình 1. Ung thư tuyến giáp

1. Sinh học của calcitonin

Calcitonin là một hormon peptide được bài tiết bởi các tế bào C cạnh nang (the parafollicular C cells) của tuyến giáp. Ung thư tuyến giáp thể tủy cũng có nguồn gốc từ các tế bào C của tuyến giáp. Calcitonin là một polypeptide có khối lượng phân tử 3500 Da, gồm 32 gốc acid amin, chứa một cầu nối disulphide (-S-S-) giữa các acid amin 1 và 7, liên kết hóa học này quyết định hoạt động sinh học của calcitonin. Gen mã hóa calcitonin nằm trên nhánh ngắn của chromosome 11. Vai trò sinh học của calcitonin hiện chưa được hoàn toàn sáng tỏ. Các tế bào C cũng sử dụng thụ thể calci tương tự (the same calcium receptor) như thụ thể calci của các tế bào tuyến cận giáp (parathyroid cells) và mức độ calci máu cao là một yếu tố kích thích sinh lý học của chúng. Còn các chất kích thích không lý sinh học khác của các thụ thể này có thể là: glucagon, các chất đối kháng β-adrenergic (angonists), alcohol và gastrin (Erdogan MF và cs 2006) [5].

2. Sử dụng xét nghiệm calcitonin trong chẩn đoán ung thư tuyến giáp thể tủy

Xét nghiệm calcitonin được sử dụng chủ yếu để chẩn đoán ung thư tuyến giáp thể tuỷ để đánh giá hiệu quả điều trị và theo dõi tái phát của bệnh.

Calcitonin cũng được sử dụng để sàng lọc ung thư tuyến giáp thể tuỷ đối với các thành viên gia đình người bị đa u nội tiết loại 2 (multiple endocrine neoplasia type 2: MEN 2), trong đó 70-95% người bị MEN 2A có nguy cơ phát triển thành ung thư tuyến giáp thể tuỷ.

Nghiệm pháp kích thích sản xuất calcitonin bằng tiêm tĩnh mạch calci liều cao hoặc pentagastrin có độ nhạy cao hơn việc chỉ đo calcitonin một mình. Những người bị ung thư tuyến giáp thể tuỷ thường có mức độ calcitonin tăng rất đáng kể trong nghiệm pháp này.

3. Chỉ định xét nghiệm calcitonin

Xét nghiệm calcitonin có thể được chỉ định ở bệnh nhân nghi bị ung thư tuyến giáp thể tuỷ với các dấu hiệu và triệu chứng như: có khối u ở cổ, đau họng hoặc mặt trước cổ, thay đổi hoặc khàn giọng, khó nuốt hoặc khó thở, ho dai dẳng không do cảm lạnh.

Xét nghiệm calcitonin cũng có thể được chỉ định định kỳ đối với các thành viên gia đình người bị MEN 2, ngay từ khi còn nhỏ, để phát hiện ung thư tuyến giáp thể tuỷ sớm.

Trong quá trình điều trị ung thư tuyến giáp thể tuỷ, xét nghiệm calcitonin được chỉ định theo thời gian để theo dõi hiệu quả điều trị và phát hiện tái phát.

Nghiệm pháp kích thích sản xuất calcitonin bằng calci liều cao có thể được chỉ định khi bệnh nhân có mức độ calcitonin ở vùng nghi ngờ ung thư tuyến giáp thể tủy (vùng xám: grey zone) là 15-50 pg/mL, nhằm loại trừ hoặc chẩn đoán ung thư tuyến giáp.

4. Giá trị bình thường của calcitonin

Giá trị bình thường (tham chiếu) của calcitonin huyết thanh đo bằng kỹ thuật miễn dịch hóa phát quang ở nam là < 18,2 pg/mL và ở nữ là < 11,5 pg/mL. Tuy nhiên, các giá trị này có thể thay đổi chút ít tùy theo phòng xét nghiệm, chẳng hạn, theo Doyle P và cs 2009 [4], giá trị calcitonin cơ bản đo bằng kỹ thuật miễn dịch hóa phát quang tự động 2 vị trí là 5 pg/mL đối với nam và là 5,7 pg/mL đối với nữ.

Theo Rink T và cs 2009 [7], giới hạn trên <15 pg/mL cho phép loại trừ ung thư tuyến giáp thể tủy và làm giảm (+) tính giả. d'Herbomez M và cs 2007 [2] gợi ý rằng có thể sử dụng ngưỡng 20 pg/mL để hạn chế các kết quả (+) tính giả.

Colombo C và cs 2012 [1] cho rằng các mức độ tốt nhất của calcitonin cơ bản để phân biệt bệnh nhân ung thư tuyến giáp thể tủy với những người bình thường và những người bị quá sản tế bào C là > 68 pg/mL ở nam và > 18,7 pg/mL ở nữ.

Khi giới hạn cơ bản của calcitonin 15-50 pg/mL được cho là vùng nghi ngờ (vùng xám: grey zone), để chẩn đoán ung thư tuyến giáp thể tủy, cần phải làm nghiệm pháp kích thích sản xuất calcitonin bằng tiêm tĩnh mạch (IV = intravenous) calci liều cao.

Xét nghiệm Calcitonin

5. Ý nghĩa lâm sàng

Một mức độ thấp của calcitonin có nghĩa là các triệu chứng nêu trên có thể không phải là do ung thư tuyến giáp thể tuỷ.

Một mức độ cao của calcitonin có nghĩa là một lượng quá mức của calcitonin đang được sản xuất. Mức tăng có ý nghĩa của calcitonin là một chỉ dẫn tốt về ung thư tuyến giáp thể tuỷ. Tuy nhiên, để chẩn đoán, người thầy thuốc cần sử dụng thêm một số kỹ thuật khác như siêu âm, chụp cắt lớp và để chẩn đoán xác định cần sinh thiết tuyến giáp bằng kim nhỏ rồi nhuộm tiêu bản để tìm tế bào ung thư.

Trong đánh giá hiệu quả điều trị, chẳng hạn sau phẫu thuật loại bỏ tuyến giáp thành công, mức calcitonin thường sẽ giảm xuống mức rất thấp. Nếu mức độ calcitonin chỉ giảm vừa phải sau phẫu thuật thì có nghĩa rằng một phần mô sản xuất calcitonin vẫn tồn tại, cần theo dõi calcitonin theo thời gian. Nếu mức độ calcitonin tăng lên, có khả năng ung thư tuyến giáp thể tuỷ tái phát.

Khi bệnh nhân có mức độ calcitonin ở vùng nghi ngờ ung thư tuyến giáp thể tủy (15-50 pg/mL), để có thể loại trừ hoặc chẩn đoán ung thư tuyến giáp, cần thực hiện nghiệm pháp calci liều cao hoặc nghiệm pháp pentagastrin để kích thích sản xuất calcitonin. Do không có sẵn pentagastrin ở nhiều nước trên thế giới nên nghiệm pháp kích thích sản xuất calcitonin bằng calci liều cao thường được sử dụng (Kloos RT và cs 2009) [6].

Nghiệm pháp calci liều cao để kích thích sản xuất calcitonin được thực hiện bằng cách tiêm tĩnh mạch chậm calcium gluconate (2,5 mg calci nguyên tố/ kg thân trọng) trong khoảng hơn 30 giây khi đói. Các mẫu máu để định lượng calcitonin cần được lấy tại 4 thời điểm: trước tiêm (mức cơ bản), 1, 2 và 5 phút sau khi tiêm calci (Daumerie C và cs 2013) [3].

Trong thực tế lâm sàng, các mức độ calcitonin kích thích bởi calci liều cao >100 pg/mL gợi ý về một ung thư tuyến giáp thể tủy giai đoạn sớm. Theo Daumerie C và cs 2013) [3], trong một nghiên cứu, người ta thấy rằng mức độ calcitonin kích thích bởi calci > 32,6 pg/ mL ở nữ và > 192 pg/ mL ở nam có độ chính xác tốt nhất để chẩn đoán phân biệt các bệnh nhân tăng sản tế bào C hoặc ung thư tuyến giáp thể tủy với người bình thường. Mức độ calcitonin kích thích bởi calci > 184 pg/ mL ở nữ và > 1620 pg/ mL ở nam có độ chính xác cao nhất để chẩn đoán phân biệt bệnh nhân ung thư tuyến giáp thể tủy với người bình thường hoặc người bị tăng sản tế bào C. Calci liều cao là một chất kích thích (stimulator) calcitonin ít tác dụng phụ hơn, có hiệu lực hơn và được dung nạp tốt hơn pentagastrin (Doyle P và cs 2009 [4]).

Một số điểm cần chú ý:

Xét nghiệm calcitonin thường không được sử dụng để sàng lọc ung thư tuyến giáp trong cộng đồng dân số nói chung bởi vì tỷ lệ ung thư tuyến giáp thể tủy rất thấp (ung thư tuyến giáp thể tủy chỉ chiếm 5,7/ 100.000 dân/ năm).

Trong ung thư tuyến giáp thể tủy, mức độ calcitonin thường tăng trong khi mức độ các thông số chức năng tuyến giáp khác như TSH, T3 và T4 đều bình thường.

Mức độ calcitonin cũng có thể tăng trong một số ung thư khác như ung thư phổi, vú và tụy hoặc các khối u insulin (insulinomas). Mức độ calcitonin nhẹ trong vùng nghi ngờ (15-50 pg/mL) cũng có thể gặp trong viêm tuyến giáp tự miễn (autoimmune thyroiditis) có quá sản tế bào C hoặc khi bị các khối u thần kinh nội tiết (neuroendocrine tumours).

Mức độ calcitonin còn có thể tăng khi người bình thường sử dụng một số loại thuốc như epinephrine, glucagon, các thuốc tránh thai đường uống và thường cao hơn ở trẻ sơ sinh và phụ nữ mang thai.

Mức độ calcitonin có thể tăng ở một số trường hợp

Kết luận

1. Calcitonin là một dấu ấn ung thư được sử dụng để chẩn đoán, đánh giá đáp ứng điều trị và theo dõi tái phát ung thư tuyến giáp thể tủy.

2. Calcitonin được chỉ định để chẩn đoán ung thư tuyến giáp thể tủy ở những người có triệu chứng, để đánh giá hiệu quả điều trị và theo dõi tái phát sau điều trị.

3. Mức độ calcitonin thường tăng trong ung thư tuyến giáp thể tủy, giảm mạnh sau điều trị thành công, giảm vừa phải khi phẫu thuật còn sót mô ung thư và tăng trở lại khi ung thư tái phát.

4. Khi mức độ calcitonin cơ bản ở vùng nghi ngờ (15-50 pg/mL), để chẩn đoán ung thư tuyến giáp thể tủy, cần làm thêm nghiệm pháp kích thích sản xuất calcitonin bằng calci liều cao.

Tài liệu tham khảo
 

1. Colombo C, Verga U, Mian C, et al. Comparison of Calcium and Pentagastrin for the diagnosis and Follow-up of Medullary Thyroid cancer. J Clin Endocrinol Metab 2012; 97: 905-913.

2. d'Herbomez M, Caron P, Bausters C, et al. Reference range of serum calcitonin levels in humans: influence of calcitonin assays, sex, age and cigarette smoking. Eur J Endocrinol 2007; 157: 749-755.

3. Daumerie C, Maiter D and Gruson D. Serum calcitonin estimation in medullary thyroid cancer: basal or stimulated levels? Thyroid Research 2013; 6(Suppl 1): S4.

4. Doyle P, Düren C, Nerlich K, et al. Potency and tolerance of calcitonin stimulation with high dose calcium versus pentagastrin in normal adults. J Clin Endocrinol Metab 2009, 94: 2970-2974.

5. Erdogan MF, Gursoy A, Kulalaksizoglu M. Long-term effects of elevated gastrin levels on calcitonin secretion. J Endocrinol Invest 2006; 29: 771-775.

6. Kloos RT, Eng C, Evans DB, et al. Medullary thyroid cancer: management guidelines of the American Thyroid Association. Thyroid 2009; 19: 565-612.         

7. Rink T, Truong PN, Schroth HJ, et al. Calculation and validation of a plasma calcitonin limit for early detection of medullary thyroid carcinoma in nodular disease. Thyroid 2009; 19: 327-332.

* Hiện nay, để phục vụ lâm sàng, dấu ấn ung thư  calcitonin cùng nhiều dấu ấn ung thư khác đang được xác định hàng ngày tại Bệnh viện Đa khoa MEDLATEC 42 Nghĩa Dũng, Ba Đình, Hà Nội.