I. Tổng quan

Đa số vi nấm gây bệnh là những vi nấm kí sinh cơ hội, chúng gây bệnh khi cơ thể có những điều kiện thuận lợi như sử dụng nhiều kháng sinh, dùng corticoid kéo dài làm rối loạn cân bằng giữa vi khuẩn với nấm hoại sinh dẫn đến nấm phát triển cơ hội hoặc cơ thể bị suy giảm miễn dịch như HIV/AIDS, ghép tạng, dùng thuốc ức chế miễn dịch,… hoặc cơ thể có thể nhiễm vi nấm từ bên ngoài, qua các con đường như: đường hô hấp (nấm Aspergillus, Histoplasma,...), qua da (nhóm nấm thuộc Dermatophytes, Sporothrix schenchii, Candida…).

Việc nhiễm nấm có thể gây ra những hậu quả rất nghiêm trọng nhưng thường không có triệu chứng riêng biệt và dễ chẩn đoán nhầm với các bệnh lý khác. Ngoài việc dựa trên các thăm khám lâm sàng, kinh nghiệm trong chẩn đoán và điều trị của các bác sỹ thì việc xét nghiệm chính xác, kịp thời tác nhân gây bệnh đóng vai trò rất quan trọng.

II. Xét nghiệm vi nấm nuôi cấy định danh

1. Nguyên lý vi nấm nuôi cấy định danh

Khi bệnh nhân nghi ngờ nhiễm vi nấm, bệnh phẩm cần được lấy và tiến hành nuôi cấy, phân lập lên môi trường Sabouraud dextrose agar và ChromaticTM Candida agar có thêm thành phần kháng sinh và pH khoảng 5.0 là môi trường thích hợp, nhằm chọn lọc cho vi nấm phát triển, đồng thời ức chế các loại vi khuẩn thông thường, điều kiện ủ hiếu khí 37oC và 27oC. Sau từ 1 vài ngày cho tới 3 tuần, vi nấm (nếu có trong bệnh phẩm) sẽ mọc thành các khuẩn lạc riêng rẽ trên các đường cấy và có khả năng sinh màu đặc trưng của từng loại vi nấm giúp định danh ra tên loài vi nấm gây bệnh.

Hình 1: Nuôi cấy vi nấm men trên môi trường ChromaticTM Candida agar

2. Ý nghĩa xét nghiệm vi nấm nuôi cấy định danh

- Đôi khi các triệu chứng của nhiễm nấm rất giống các triệu chứng của nhiễm trùng do vi khuẩn hoặc virus, trong khi đó các loại thuốc được sử dụng để điều trị nhiễm vi khuẩn và virus không có hiệu quả đối với nhiễm vi nấm, vì vậy nuôi cấy vi nấm giúp xác định căn nguyên nhiễm trùng là do vi nấm gây ra hay không.

- Theo dõi hiệu quả điều trị, việc tái nhiễm trùng có thể dễ dàng xảy ra, vì nấm khó điều trị triệt để ngay lần đầu.

- Phòng ngừa tình trạng đa kháng thuốc kháng nấm do sử dụng bừa bãi thuốc kháng nấm, đồng thời xác định được căn nguyên gây bệnh giúp nâng cao ý thức phòng tránh lây lan cho người thân và cộng đồng.

- Phân biệt chính xác vi nấm gây bệnh là vi nấm men hay là vi nấm sợi, để có thể tiến hành thử nghiệm kháng sinh đồ phù hợp cho từng loại vi nấm men hay vi nấm sợi.

Một số hình ảnh đặc trưng phân loại vi nấm men và vi nấm sợi sau khi nuôi cấy:

Hình 2: Nhuộm soi vi nấm men Candida sp sau khi nuôi cấy

3. Chỉ định xét nghiệm vi nấm nuôi cấy định danh

Xét nghiệm được chỉ định ở các bệnh nhân có các yếu tố nguy cơ cao như:

+ Bệnh nhân có các tổn thương nghi ngờ nấm (ngoại biên, nội tạng, da, tóc, móng,…)

+ Bệnh nhân nằm viện lâu ngày, đặt máy thở, catheter, đặt sonde nước tiểu,….

+ Bệnh nhân sốt kéo dài chưa rõ nguyên nhân.

+ Bệnh nhân nghi ngờ nhiễm nấm sâu trong phổi, dịch phế quản, dịch màng phổi,…

Bệnh nhân có các triệu chứng:

+ Phát ban đỏ

+ Da ngứa

+ Ngứa hoặc tiết dịch trong âm đạo (triệu chứng nhiễm nấm âm đạo)

+ Các mảng trắng bên trong miệng (triệu chứng của nhiễm trùng nấm men miệng, được gọi là bệnh tưa miệng)

+ Móng tay cứng hoặc giòn

4. Lấy mẫu và bảo quản- vận chuyển:

a. Lấy mẫu

- Nguyên tắc: Trong xét nghiệm chẩn đoán vi nấm nuôi cấy định danh thì việc lấy mẫu rất quan trọng, kết quả xét nghiệm phụ thuộc nhiều vào cách lấy bệnh phẩm xét nghiệm. Khi lấy bệnh phẩm cần:

+ Sử dụng dụng cụ lấy mẫu đã tiệt trùng, tránh nhiễm nấm từ môi trường

+ Lấy đúng vị trí tổn thương và tiệt khuẩn vị trí lấy.

+ Bệnh nhân ngưng sử dụng thuốc chống nấm 1-2 ngày trước khi lấy mẫu.

- Kỹ thuật lấy bệnh phẩm (chủ yếu được lấy tại cơ sở y tế hoặc phòng xét nghiệm)

+ Bệnh phẩm da: lấy vảy da rìa tổn thương chỗ có tổn thương mới. Lấy bằng cách sát khuẩn da bằng cồn 700, sau đó dùng dao mổ cạo da hoặc gắp vảy chỗ tổn thương được hứng trên 1 lam kính sạch.

+ Bệnh phẩm tóc, râu, lông: dùng kéo để cắt hoặc dùng nhíp để nhổ, sau đó cho lên lam kính. Trường hợp nấm ở tóc có thêm vảy da đầu thì lấy thêm vảy da để xét nghiệm.

+ Bệnh phẩm móng: dùng dao cạo hoặc dùng kéo để cắt và hứng vào lọ vô trùng. Đối với trường hợp viêm móng có mủ, ta lấy cả mủ để xét nghiệm.

+ Bệnh phẩm là mủ, các chất dịch (dịch màng phổi, dịch não tủy, dịch rửa phế quản…): lấy bằng cách hút chọc dò, sau đó cho vào lọ vô trùng, có nắp đậy kín.

+ Bệnh phẩm là dịch tiết: tại các vị trí loét hoặc tiết dịch ta dùng tăm bông vô khuẩn để lấy bệnh phẩm.

+ Bệnh phẩm phân, nước tiểu: lấy vào lọ vô trùng, có nắp đậy kín.

+ Bệnh phẩm là mẫu máu: lấy vào thời điểm bệnh nhân đang sốt cao, rét run, có thể cấy máu 2 lần trong vòng 1 giờ đầu và thực hiện cấy máu tại 2 vị trí lấy máu khác nhau trên cơ thể, tiến hành lấy vào chai cấy máu tự động.

b. Bảo quản- vận chuyển:

- Trường hợp vận chuyển bệnh phẩm xa, nên bảo quản bệnh phẩm như dịch mủ, có thể cho thêm nước muối vô trùng và vận chuyển ngay về phòng Vi sinh - khoa xét nghiệm.

- Nếu thời gian vận chuyển quá 2h giờ sau khi lấy mẫu, các mẫu bệnh phẩm phải được bảo quản ở nhiệt độ (2-8°C) tối đa 24h.

- Không nhận những mẫu bệnh phẩm đã ngâm bảo quản trong dung dịch formalin

5. Các yếu tố ảnh hưởng đến kết quả xét nghiệm vi nấm nuôi cấy định danh

+ Nuôi cấy có thể âm tính giả nếu bệnh nhân gần đây đã dùng các thuốc kháng nấm, nên dừng thuốc kháng nấm 1-2 ngày trước khi lấy mẫu bệnh phẩm để có kết quả chính xác.

+ Đối với trường hợp bệnh nhân nghi nhiễm Histoplasma capsulatum và Blastomyces dermatitidis hoặc lâm sàng vẫn nghi nhiễm vi nấm sau 3 tuần sẽ phải tiếp tục theo dõi từ 4-6 tuần mới được kết luận âm tính do một số chủng vi nấm có đặc điểm mọc khuẩn lạc rất muộn.

6. Thời gian trả kết quả:

+ Trường hợp âm tính: Nếu không có khuẩn lạc mọc sau 5-7 ngày thì kết luận âm tính, trường hợp bệnh nhân nghi ngờ nấm Histoplasma….,hoặc bác sỹ yêu cầu theo dõi thêm sẽ trả kết quả sau 3 tuần.

+ Trường hợp dương tính: trả tên vi nấm định danh sau 3-7 ngày từ khi lấy mẫu.

Tài liệu tham khảo

1. Hướng dẫn quy trình kỹ thuật chuyên ngành Vi sinh Y học, Quyết định số: 26/QĐ-BYT ngày 03 tháng 01 năm 2014 của Bộ Y tế, Tr 745 ÷ 747.

2. Xét nghiệm vi sinh lâm sàng, Bộ Y tế bệnh viện Bạch Mai, 2012, Tr231 ÷ 240.

3. Medically reviewed by University of Illinois-Chicago, College of Medicine on June 9, 2016 — Written by Tricia Kinman

Mọi chi tiết, Quý vị vui lòng liên hệ:

Bệnh viện Đa khoa MEDLATEC

Địa chỉ: 42 Nghĩa Dũng, Ba Đình | 99 Trích Sài, Tây Hồ, Hà Nội

Tổng đài: 1900 56 56 56

Website: www.medlatec.vn