1. Tìm hiểu chung về HLA và hiện tượng đào thải khi ghép thận

Trước khi tìm hiểu xét nghiệm HLA trong ghép thận, bạn có thể tham khảo khái niệm về HLA và cơ chế đào thải khi ghép thận. Cụ thể như sau:

1.1. Khái quát về HLA

HLA thường hiện diện trên bề mặt của các tế bào trong hệ miễn dịch. Đây là một dạng kháng nguyên đảm nhận chức năng nhận biết tế bào, hỗ trợ hệ miễn dịch phân biệt tế bào tự nhiên trong cơ thể và tế bào của tác nhân gây bệnh xâm nhập từ bên ngoài. Trong phẫu thuật ghép thận, HLA là căn cứ quan trọng giúp đánh giá mức độ tương thích của người hiến và người nhận thận. 

Phức hợp gen HLA, bao gồm nhiều gen, nằm trên cánh ngắn của nhiễm sắc thể số 6, có kích thước khoảng 3,5 triệu nucleotide; trong đó, lớp I và II chiếm khoảng 2/3 kích thước phức hợp. HLA là một trong những hệ thống kháng nguyên phức tạp và đa dạng nhất ở người. 

Phức hợp gen HLA được chia thành ba nhóm chính dựa trên đặc điểm cấu trúc và chức năng. Nhóm HLA lớp I gồm các gen HLA-A, HLA-B và HLA-C, được biểu hiện trên hầu hết các tế bào có nhân trong cơ thể. Trong ghép thận, sự tương hợp tại các vị trí HLA-A và HLA-B đặc biệt quan trọng, nhất là khi ghép từ người hiến có quan hệ huyết thống.

Nhóm HLA lớp II bao gồm HLA-DR, HLA-DQ và HLA-DP, chủ yếu xuất hiện trên bề mặt các tế bào trình diện kháng nguyên như lympho B, đại thực bào hoặc tế bào tua. Trong ghép thận, HLA-DR được xem là yếu tố có ảnh hưởng mạnh đến nguy cơ đào thải, đặc biệt khi nguồn tạng đến từ người hiến đã qua đời.

Ngoài ra, nhóm HLA lớp III không trực tiếp mã hóa các phân tử trình diện kháng nguyên nhưng chứa các gen quy định một số thành phần của hệ thống bổ thể như C2, C4, yếu tố B, cùng với các cytokine như TNF-α và TNF-β. Những thành phần này tham gia điều hòa quá trình viêm và đáp ứng miễn dịch dịch thể, gián tiếp ảnh hưởng đến khả năng tồn tại lâu dài của mô ghép. 

Trong số các locus thuộc hệ HLA, ba vị trí có ý nghĩa lâm sàng lớn nhất trong ghép mô và ghép tạng là HLA-A, HLA-B (lớp I) và HLA-DR (lớp II). Các phân tử này được xem là kháng nguyên kích hoạt mạnh mẽ nhất phản ứng miễn dịch chống lại mô ghép. Vì vậy, xét nghiệm định type HLA tại ba locus này cho cả người hiến và người nhận là bước then chốt nhằm lựa chọn người cho phù hợp, nâng cao tỷ lệ thành công và giảm thiểu nguy cơ thải ghép. 

HLA là một loại kháng nguyên sản sinh khi cơ thể xuất hiện các HLA lạ

1.2. Hiện tượng đào thải khi ghép thận

Sau khi ghép thận, người bệnh thường phải đối mặt với tình trạng đào thải. Quá trình đào thải được phân chia thành 2 cơ chế. Cụ thể: 

1.2.1. Thải ghép qua trung gian kháng thể

Thải ghép qua trung gian kháng thể xảy ra khi các kháng thể của người nhận nhận diện và gắn vào kháng nguyên HLA của thận ghép. Kháng thể này có thể đã tồn tại sẵn trước ghép (do truyền máu, mang thai hoặc ghép tạng trước đó) hoặc được tạo ra mới sau khi tiếp xúc với mô ghép. Quá trình này kích hoạt bổ thể và gây tổn thương mạch máu của thận ghép. 

1.2.2. Thải ghép qua trung gian tế bào

Thải ghép qua trung gian tế bào là phản ứng miễn dịch khi hệ HLA của người cho và người nhận không tương thích, dẫn đến hoạt hóa lympho T và phá hủy mô ghép. 

Kháng nguyên nhóm A, B và DR là những yếu tố quyết định lớn đến hiệu quả cấy ghép. Trong đó, các HLA này tác động lớn đến quyết định lựa chọn người hiến và bệnh nhân tiếp nhận tạng, quyết định mức độ thành công của ca phẫu thuật ghép tạng. Giữ vai trò trọng tâm trong quá trình kích hoạt phản ứng với mô ghép là HLA loại II. Nhờ có nhóm kháng nguyên này trong việc hỗ trợ kích thích Lympho T trợ giúp (CD4+), chuỗi phản ứng đào thải khi ghép cũng được thúc đẩy. 

Sau khi ghép thận cơ thể thường phải đối mặt với tình trạng đào thải 

Thực tế, hệ miễn dịch có chức năng bảo vệ cơ thể trước sự xâm nhập của các tác nhân lạ. Khi nhận thận ghép từ người hiến, hệ miễn dịch của người nhận có thể nhận diện các kháng nguyên HLA trên bề mặt tế bào của thận ghép là “không thuộc về cơ thể”. Điều này kích hoạt các tế bào bạch cầu, đặc biệt là lympho T và B. Lympho B sẽ sản xuất kháng thể đặc hiệu chống lại kháng nguyên của mô ghép, trong khi lympho T trực tiếp tham gia tiêu diệt tế bào ghép. Sự phối hợp giữa kháng thể và tế bào miễn dịch dẫn đến hiện tượng đào thải, tức là quá trình phá huỷ cơ quan thận mới được cấy ghép. 

Dựa vào thời điểm xuất hiện, thải ghép được chia thành:

• Thải ghép cấp tính: thường xảy ra trong vài tuần đến vài tháng đầu sau ghép, có thể đáp ứng tốt với điều trị ức chế miễn dịch nếu phát hiện sớm.
• Thải ghép mạn tính: thường xuất hiện sau nhiều tháng hoặc nhiều năm, tiến triển chậm nhưng gần như không thể đảo ngược hoàn toàn; điều trị chủ yếu nhằm làm chậm tiến triển và bảo tồn chức năng thận ghép lâu nhất có thể. 

2. Xét nghiệm HLA trong ghép thận là gì? 

Mức độ phù hợp HLA giữa bệnh nhân cần cấy ghép thận và người cho tạng là yếu tố quan trọng hàng đầu, tác động đến hiệu quả ghép thận. Theo đó, độ phù hợp HLA là cơ sở đảm bảo hệ miễn dịch sẽ chấp nhận tế bào mới của người hiến thận, hạn chế nguy cơ thải ghép tức thời sau khi tiến hành cấy ghép. Trường hợp không tiến hành đánh giá đúng mức độ phù hợp HLA, bệnh nhân có thể gặp phải tình trạng phản ứng với các tế bào mới, ảnh hưởng đến hiệu quả cấy ghép. 

Trong ghép thận hoặc ghép những cơ quan nội tạng khác, người hiến tạng và người nhận phải đáp ứng tiêu chí về nhóm máu cũng như phân nhóm HLA. Xét nghiệm HLA là một trong những kỹ thuật phân tích cần thực hiện để đánh giá mức độ tương thích của người cho tạng và bệnh nhân nhận tạng. 

Xét nghiệm HLA trong ghép thận giúp đánh giá mức độ tương thích giữa HLA của người hiến thận và người nhận

Cụ thể, xét nghiệm trên sẽ giúp kiểm tra từng loại HLA của bệnh nhân cần cấy ghép và người cho tạng. Mức độ phù hợp HLA cần được đánh giá dựa trên việc so sánh từng loại HLA của đối tượng cho và nhận tạng. Trường hợp mức độ tương hợp HLA phù hợp ở mức cao, khả năng cấy ghép thành công cũng cao hơn. 

Mặc dù vậy, mức độ phù hợp HLA không đơn thuần chỉ dựa vào số lượng các nhóm trùng khớp HLA. Trong khi đánh giá, bác sĩ cần xem xét đến cả mức độ trùng hợp của từng loại HLA. Bởi thực tế các loại HLA gồm nhiều allele. Không ít trường hợp, người cho và người nhận tạng sở hữu cùng loại HLA nhưng allele của chúng lại không tương đồng. Như vậy, mức độ phù hợp HLA của người cho và người nhận tạng sẽ không đáp ứng yêu cầu. 

Tóm lại, mức độ phù hợp HLA là yếu tố quyết định đến sự thành công của các ca cấy ghép thận. Dựa vào kết quả xét nghiệm HLA, bác sĩ có thể xây dựng phương án phẫu thuật, điều trị chống đào thải sau cấy ghép phù hợp. 

3. Xét nghiệm HLA gồm những xét nghiệm nào và khi nào cần thực hiện? 

Xét nghiệm HLA trong ghép thận và các loại ghép tạng khác thường bao gồm ba nhóm xét nghiệm chính, mỗi nhóm sử dụng kỹ thuật và mục đích riêng. 

• Định type HLA (HLA typing) là xét nghiệm nhằm xác định loại HLA cụ thể của người cho và người nhận, có thể thực hiện bằng phương pháp huyết thanh học (dùng kháng thể đơn dòng để nhận diện kháng nguyên trên bề mặt tế bào) hoặc phương pháp sinh học phân tử (PCR-SSP, PCR-SSO, giải trình tự gen) cho độ chính xác cao hơn và độ phân giải giúp phân biệt được đến mức allele.
• Xét nghiệm kháng thể kháng HLA (HLA antibody screening) giúp phát hiện các kháng thể trong huyết thanh người nhận có khả năng nhận diện và tấn công HLA của người cho; kỹ thuật thường dùng là ELISA, Luminex hoặc CDC (Complement-Dependent Cytotoxicity). 
• Crossmatch (Xét nghiệm đọ chéo) là bước kiểm tra cuối cùng trước ghép, bằng cách trộn huyết thanh người nhận với tế bào lympho của người cho để quan sát phản ứng; phương pháp CDC crossmatch hoặc flow cytometry crossmatch sẽ đánh giá mức độ gắn kết kháng thể và khả năng gây độc tế bào. 

Kết quả của các xét nghiệm này kết hợp với nhau sẽ cho phép bác sĩ lựa chọn cặp ghép có độ tương thích cao nhất, giảm nguy cơ thải ghép và tăng tỷ lệ thành công lâu dài của ca phẫu thuật. 

Xét nghiệm HLA thường được thực hiện trước khi ghép thận 

4. Những lưu ý trước khi làm xét nghiệm HLA

Trước khi làm xét nghiệm HLA, bạn không cần nhịn ăn. Tuy nhiên, nếu đang dùng bất kỳ loại thuốc ức chế miễn dịch nào, bạn phải thông báo cho bác sĩ. 

Ngoài ra, cả bệnh nhân cần ghép thận và người hiến thận cần thực hiện các kiểm tra cần thiết khác nếu được bác sĩ yêu cầu. 

Bệnh nhân cần thực hiện theo hướng dẫn của bác sĩ trước khi lấy mẫu xét nghiệm 

Xét nghiệm HLA trong ghép thận cung cấp thông tin quan trọng, giúp đánh giá sự phù hợp HLA. Giữa người cho tạng và bệnh nhân cần cấy ghép cần có độ tương thích nhất định về HLA, để hạn chế nguy cơ đào thải sau phẫu thuật. Hy vọng sau thông tin chia sẻ trên, bạn đã hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của phương pháp xét nghiệm này. Nếu cần đặt lịch khám hoặc xét nghiệm tại Hệ thống Y tế MEDLATEC, Quý khách vui lòng liên hệ tổng đài 1900 56 56 56 để được hỗ trợ.