Đau nửa đầu (đau đầu Migraine, đau đầu vận mạch) là một rối loạn thần kinh phức tạp đặc trưng bởi các cơn đau đầu từ trung bình đến nặng, thường là đau một bên và thường kèm theo buồn nôn và nhạy cảm hơn với ánh sáng và âm thanh. Từ "đau nửa đầu" bắt nguồn từ từ tiếng Hy Lạp hemicrania, sau đó được chuyển đổi sang tiếng Latin là hemigranea. Bản dịch tiếng Pháp của thuật ngữ này là migraine.

 Các cơn đau nửa đầu có thể diễn ra trong nhiều giờ đến nhiều ngày hay tái phát. Do vậy, ảnh hưởng đáng kể đến các hoạt động hàng ngày và chất lượng cuộc sống của người bệnh.

Đau nửa đầu ( hay đau đầu Migraine, đau đầu vận mạch)

PHÂN LOẠI ĐAU NỬA ĐẦU 

Theo Hiệp hội đau đầu quốc tế, chứng đau nửa đầu có thể được phân loại thành các phân nhóm sau:

• Đau nửa đầu không có tiền triệu: Loại này bao gồm các cơn đau đầu tái phát kéo dài từ 4 đến 72 giờ. Cơn đau thường ở một bên, đau như kiểu mạch đập, cường độ từ trung bình đến nặng, trầm trọng hơn khi hoạt động thể chất và kèm theo buồn nôn, nhạy cảm ánh sáng (sợ ánh sáng) và nhạy cảm với âm thanh (sợ tiếng ồn).
• Đau nửa đầu có tiền triệu: Phân nhóm này có các cơn đau tái phát, có thể hồi phục hoàn toàn, kéo dài vài phút, thường biểu hiện bằng 1 hoặc nhiều triệu chứng tiền triệu (aura) như rối loạn thị giác, cảm giác, lời nói và ngôn ngữ, vận động, thân não hoặc võng mạc, thường theo sau là đau đầu và các triệu chứng đau nửa đầu khác.
• Đau nửa đầu mãn tính: Được định nghĩa là chứng đau đầu xảy ra 15 ngày trở lên trong một tháng, kéo dài hơn 3 tháng, với các triệu chứng đau nửa đầu xuất hiện ít nhất 8 ngày trở lên trong một tháng.
• Có khả năng bị đau nửa đầu: Đây là cơn đau nửa đầu có triệu chứng, thiếu 1 trong các đặc điểm cần thiết để đáp ứng các tiêu chí cho 1 trong các tiêu chí trên và không đáp ứng các tiêu chí cho loại đau đầu khác.

 Người ta tin rằng đau nửa đầu là kết quả của sự kết hợp giữa các yếu tố di truyền, môi trường và thần kinh. Nghiên cứu chỉ ra rằng những cơn đau đầu này có liên quan đến hoạt động bất thường của não ảnh hưởng đến tín hiệu thần kinh, hóa chất và mạch máu trong não.

Di truyền: Đau nửa đầu có xu hướng di truyền trong gia đình, với nguy cơ được báo cáo là 40% nếu 1 trong 2 cha mẹ có tiền sử đau nửa đầu, tăng lên 75% khi cả cha và mẹ đều có tiền sử đau nửa đầu. Cơ sở di truyền của bệnh đau nửa đầu rất phức tạp, liên quan đến nhiều locus và gen có vai trò cụ thể trong quá trình sinh bệnh vẫn chưa chắc chắn. Điều này có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều hơn một nguồn gen ở nhiều vị trí bộ gen khác nhau, hoạt động cùng với các yếu tố môi trường để ảnh hưởng đến khả năng mắc bệnh và các đặc điểm bệnh ở những người bị ảnh hưởng.

Các tác nhân gây ra chứng đau nửa đầu: trong nghiên cứu Kelman năm 2007 liệt kê một số yếu tố có thể là tác nhân gây bệnh. Các yếu tố này bao gồm:

• Căng thẳng ảnh hưởng đến 80% các trường hợp.
• Thay đổi nội tiết tố ở 65% trường hợp trong thời kỳ kinh nguyệt, rụng trứng và mang thai. 
• Bỏ bữa, 57% người bệnh. 
• Thời tiết thay đổi ảnh hưởng đến 53% cá nhân. 
• Ngủ quá nhiều hoặc không đủ giấc ảnh hưởng đến 50% người bệnh. 
• Mùi: nước hoa, nước hoa cologne và sản phẩm chưng cất từ dầu mỏ, ảnh hưởng đến 40% các trường hợp.
• Đau cổ ở 38% trường hợp.
• Uống rượu ở 38% cá nhân. 
• Hút thuốc ở 36% người bệnh. 
• Thực phẩm trong 27% trường hợp. 
• Hoạt động tình dục trong 5% trường hợp.

Đau nửa đầu có thể dẫn đến nhiều biến chứng ảnh hưởng đáng kể đến cuộc sống của người bệnh. Hiểu được những vấn đề tiềm ẩn này là điều cần thiết để các chuyên gia chăm sóc sức khỏe có thể quản lý và giảm thiểu tác động lâu dài đến sức khỏe của người bệnh.Các biến chứng của chứng đau nửa đầu bao gồm:

• Trạng thái đau nửa đầu, là cơn đau nửa đầu kéo dài hơn 72 giờ
• Nhồi máu não do chứng đau nửa đầu
• Cơn động kinh do chứng đau nửa đầu
• Aura dai dẳng không có nhồi máu
• Mất khả năng lao động và mất năng suất lao động

• Đau nửa đầu rất phổ biến, ảnh hưởng đến khoảng 12% dân số thế giới, với tỷ lệ hàng năm lên tới 17% ở phụ nữ và 6% ở nam giới. Ở trẻ em, bệnh này phổ biến ở bé gái hơn bé trai. Tỷ lệ đau nửa đầu tăng lên trong tuổi dậy thì, đạt đỉnh ở độ tuổi từ 35 đến 39 và có xu hướng giảm dần về sau, đặc biệt là sau thời kỳ mãn kinh.
• Đau nửa đầu luôn được xếp hạng là lý do phổ biến thứ tư hoặc thứ năm khiến người bệnh phải đến phòng cấp cứu, chiếm khoảng 3% tổng số lượt đến phòng cấp cứu hàng năm.

Chẩn đoán và xử trí kịp thời chứng đau nửa đầu là rất quan trọng, vì chúng có khả năng gây suy giảm đáng kể đến chất lượng cuộc sống. Giáo dục người bệnh hiệu quả là chìa khóa để trao quyền cho các cá nhân kiểm soát tình trạng của họ tốt hơn. người bệnh nên được thông báo về các giai đoạn khác nhau của chứng đau nửa đầu và lợi ích của các liệu pháp ngăn ngừa và điều trị. người bệnh cũng nên được giáo dục về những thay đổi trong lối sống, bao gồm tập thể dục thường xuyên, cung cấp đủ nước và các kỹ thuật thư giãn, cũng rất quan trọng trong việc giảm tần suất và mức độ nghiêm trọng của các cơn đau nửa đầu. Ngoài ra, người bệnh nên được hướng dẫn sự chăm sóc y tế nếu các triệu chứng trở nên tồi tệ hơn hoặc xuất hiện các triệu chứng thần kinh mới, điều này nên được bổ sung thêm các phương pháp về chẩn đoán hình ảnh.

Hình ảnh chụp MRI sọ não tại bệnh viện Đa khoa MEDLATEC

• Chẩn đoán đau nửa đầu dựa trên tiền sử người bệnh, khám lâm sàng và đáp ứng các tiêu chuẩn chẩn đoán. Các đặc điểm nhân khẩu học của người bệnh, bao gồm: tuổi, giới tính, chủng tộc và nghề nghiệp, cũng cần được lưu ý. Thông tin cần thiết bổ sung phải được thu thập từ người bệnh bao gồm câu trả lời cho các câu hỏi tương đối đơn giản, bao gồm:

• Cơn đau đầu bắt đầu từ khi nào?
• Đau ở vị trí nào trên đầu? 
• Cường độ cơn đau thế nào?
• Cơn đau kéo dài bao lâu?
• Cơn đau xuất hiện vào thời điểm nào trong ngày?
• Nó đã phát triển như thế nào kể từ khi bắt đầu?
• Tần suất xuất hiện là bao nhiêu?
• Những tình huống kích hoạt là gì?
• Có triệu chứng nào xuất hiện đồng thời không?
• Nó có liên quan đến giấc ngủ không?
• Nó sẽ tốt hơn hay tệ hơn thế nào?
• Bạn dùng thuốc nào để cải thiện tình trạng này? Tần suất dùng thuốc này là bao nhiêu?

• người bệnh cũng nên được hỏi về các rối loạn cảm giác cơ thể, chẳng hạn như tê liệt một bên hoặc ngứa ran ở mặt và cánh tay, cũng như về các rối loạn trong lời nói hoặc suy nghĩ. Một số triệu chứng tiền triệu có thể chỉ ra các loại đau nửa đầu không phổ biến và bao gồm:

• Yếu cơ.
• Rối loạn vận ngôn.
• Song thị.
• Rối loạn vận động.
• Chóng mặt.
• Ù tai.
• Mức độ ý thức giảm.

Tiêu chuẩn chẩn đoán Migraine Theo phân loại đau đầu quốc tế ICHD-3 (International Classification of Headache Disorders, 3rd edition)

Tiêu chuẩn migraine không aura:

1. A) Ít nhất năm cơn đáp ứng các tiêu chí từ B đến D
2. B) Các cơn đau đầu kéo dài từ 4 đến 72 giờ (không được điều trị hoặc điều trị không thành công)
3. C) Đau đầu có ít nhất hai đặc điểm sau:

-Đau một bên

-Đau kiểu mạch đập

-Cường độ đau từ vừa đến nặng

-Đau nặng hơn do hoặc gây ra việc tránh hoạt động thể chất thông thường (ví dụ: đi bộ hoặc leo cầu thang)

1. D) Trong cơn đau, có ít nhất một trong các biểu hiện sau:

-Buồn nôn và/hoặc nôn

-Sợ ánh sáng và sợ âm thanh

1. E) Không được giải thích tốt hơn bởi một chẩn đoán ICHD-3 khác

Tiêu chuẩn migraine có aura:

1. A) Ít nhất hai cơn đau đầu đáp ứng tiêu chí B và C
2. B) Một hoặc nhiều aura có thể đảo ngược hoàn toàn sau đây:

-Thị giác

-Cảm giác

-Lời nói và /hoặc ngôn ngữ

-Vận động

-Thân não

-Võng mạc

1. C) Có ít nhất 3/6 đặc điểm sau:

-Ít nhất một triệu chứng aura lan tỏa dần dần trong >5 phút

-Hai hoặc nhiều triệu chứng xảy ra liên tiếp

-Mỗi triệu chứng aura riêng lẻ kéo đài từ 5 đến 60 phút

-Ít nhất một triệu chứng aura ở một bên

-Ít nhất một triệu chứng aura dương tính

-Cơn đau đầu kèm theo hoặc theo sau aura trong vòng 60 phút

1. D) Không được giải thích tốt hơn bởi một chẩn đoán ICHD-3 khác

CHẨN ĐOÁN PHÂN BIỆT

- Chân đoán phân biệt với các đau đầu nguyên phát khác (đau đầu chuỗi, đau đầu dạng căng thẳng) và đau đầu thứ phát.

- Ngoài ra còn phải chân đoán phân biệt với các cơn thiếu máu não cục bộ thoáng qua, động kinh, rối loạn tiền đình.

CẬN LÂM SÀNG

Đa số người bệnh có biểu hiện migraine không cần xét nghiệm chẩn đoán. Không có xét nghiệm nào giúp chẩn đoán xác định migraine. Các cận lâm sàng chẩn đoán có thể cần thiết để đánh giá các nguyên nhân đau đầu khác khi người bệnh có triệu chứng nghi ngờ trong quá trình khám bệnh. Xét nghiệm có thể bao gồm xét nghiệm máu, chụp MRI hoặc cắt lớp vi tính sọ não, chụp động mạch và các xoang tĩnh mạch não, chụp cột sống cổ, chọc dò dịch não tuỷ, đa ký giấc ngủ hoặc các cận lâm sàng khác.

Việc điều trị chứng đau nửa đầu bao gồm một phương pháp tiếp cận đa chiều nhằm làm giảm các triệu chứng, ngăn ngừa các cơn đau và cải thiện chất lượng cuộc sống tổng thể của người bệnh. Quản lý hiệu quả thường kết hợp các phương pháp điều trị cấp tính để giảm đau ngay lập tức trong các cơn đau, các chiến lược phòng ngừa để giảm tần suất và mức độ nghiêm trọng, và các thay đổi lối sống được cá nhân hóa để giải quyết các tác nhân gây đau và nhu cầu của từng người bệnh. 

• Điều trị cấp tính: nhằm mục đích ngăn chặn sự tiến triển của chứng đau nửa đầu, phải được điều trị nhanh chóng 

• Thuốc chống viêm không steroid (NSAID): Ibuprofen (400-600 mg), naproxen (275-825 mg), diclofenac (65 mg), aspirin (900-1000 mg) hoặc acetaminophen (1000 mg). Nhóm thuốc này thường được kê đơn cho những người bệnh bị các cơn đau nhẹ đến trung bình mà không buồn nôn hoặc nôn. Nếu NSAID không hiệu quả, nên chuyển sang nhóm thuốc khác.
• Triptan: Triptan là phương pháp điều trị đầu tay, các lựa chọn bao gồm:

+ Sumatriptan: Thuốc này được dùng dưới dạng tiêm dưới da (SQ) 6 mg, xịt mũi 20 đến 40 mg trong 24 giờ, hoặc liều uống 50 đến 100 mg một lần.

+ Zolmitriptan: Thuốc này được dùng dưới dạng xịt mũi với liều lượng 2,5 đến 5 mg một lần duy nhất hoặc uống với liều lượng 2,5 mg một lần duy nhất, không quá 10 mg trong 24 giờ.

• Thuốc chống nôn: Thuốc chống buồn nôn như metoclopramide, chlorpromazine hoặc prochlorperazine thường được dùng kết hợp với NSAID hoặc triptan để giảm buồn nôn và nôn, đặc biệt là trong trường hợp cấp cứu. 
• Thuốc chủ vận thụ thể serotonin 1F có chọn lọc: Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) đã phê duyệt viên nén lasmiditan đường uống vào tháng 10 năm 2019 để điều trị chứng đau nửa đầu cấp tính ở người lớn. Liều khởi đầu của amidan bao gồm 50 hoặc 100 mg và điều này đặc biệt hiệu quả đối với những người bệnh không thể sử dụng triptan do nguy cơ tim mạch. Mặc dù liều có thể tăng lên 100 hoặc 200 mg khi cần, nhưng không nên dùng quá 1 liều trong vòng 24 giờ. Tác dụng phụ đáng kể là chóng mặt. Do đó, người bệnh nên kiềm chế tham gia vào các hoạt động có khả năng gây nguy hiểm hoặc lái xe cơ giới trong ít nhất 8 giờ sau mỗi liều lasmiditan. 
• Ergots: Ergots như ergotamine và dihydroergotamine (tiêm tĩnh mạch [IV], tiêm bắp [IM], SQ và dùng qua đường mũi) được khuyến cáo cho các cơn đau cấp tính thông qua đường tiêm. Chúng đóng vai trò là liệu pháp bắc cầu hiệu quả cho chứng đau đầu do lạm dụng thuốc và tình trạng đau nửa đầu. Tuy nhiên, hiệu quả của ergotamine vẫn chưa được xác định rõ ràng và nó có những tác dụng phụ đáng kể như biến chứng mạch máu não, tim mạch và thiếu máu cục bộ ngoại biên.
• Kích thích từ xuyên sọ: Điều này đã chứng minh hiệu quả như một phương pháp điều trị tuyến hai mà không có tác dụng phụ nghiêm trọng. Điều này cũng có thể được coi là một lựa chọn để điều trị chứng đau nửa đầu mãn tính nhưng chống chỉ định ở những người bệnh bị động kinh. 

• Điều trị dự phòng hoặc phòng ngừa: 

Điều trị dự phòng nhằm mục đích giảm tần suất đau nửa đầu, cải thiện khả năng phản ứng với mức độ nghiêm trọng và thời gian kéo dài của các cơn đau cấp tính. Chỉ định điều trị dự phòng bao gồm:

• Đau đầu thường xuyên hoặc kéo dài
• Đau đầu làm giảm chất lượng cuộc sống
• Chống chỉ định hoặc thất bại với liệu pháp cấp tính
• Nguy cơ đau đầu do lạm dụng thuốc
• Đau nửa đầu liên quan kinh nguyệt 
• Đau nửa đầu liệt nửa người
• Đau nửa đầu có aura ở thân não
• Nhồi máu não do chứng đau nửa đầu

Các tác nhân điều trị dự phòng bao gồm :

• Thuốc chẹn β: Metoprolol và propranolol, đặc biệt ở người bệnh tăng huyết áp và không hút thuốc.
• Thuốc chống trầm cảm: Amitriptyline và venlafaxine, đặc biệt có lợi cho người bệnh trầm cảm, rối loạn lo âu và mất ngủ.
• Thuốc chống co giật: Axit valproate và topiramate, đặc biệt được khuyến cáo cho người bệnh động kinh.
• Thuốc chẹn kênh canxi: Verapamil và flunarizine, đặc biệt khuyến cáo cho phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ và người bệnh mắc hiện tượng Raynaud.
• Thuốc đối kháng CGRP: Erenumab, fremanezumab và galcanezumab.
• Độc tố Botulin (onabotulinumtoxinA): Được khuyến nghị cho người bệnh trưởng thành bị đau đầu 15 ngày trở lên mỗi tháng và kéo dài 4 giờ trở lên mỗi ngày.

• Phương pháp điều trị không dùng thuốc:Việc kết hợp thay đổi lối sống đòi hỏi sự phối hợp của người bệnh, với sự hỗ trợ xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao sức khỏe tâm thần và khuyến khích người bệnh tham gia tích cực. Các liệu pháp sau đây cũng có thể được đưa vào để cải thiện chất lượng cuộc sống ở những người bệnh bị đau nửa đầu:

• Tập thể dục thường xuyên
• Yoga
• Huấn luyện thư giãn
• Liệu pháp nhận thức hành vi
• Phản hồi sinh học
• Giảm thiểu các tác nhân gây kích thích
• Giải độc
• Melatonin

TIÊN LƯỢNG

Tiên lượng của chứng đau nửa đầu rất khác nhau giữa các cá nhân, nhưng với cách quản lý phù hợp, nhiều người bệnh có thể giảm đau đáng kể và cải thiện chất lượng cuộc sống. Mặc dù chứng đau nửa đầu là tình trạng mãn tính không có cách chữa trị dứt điểm, nhưng những tiến bộ trong các lựa chọn điều trị, bao gồm thuốc phòng ngừa và thay đổi lối sống, có thể làm giảm đáng kể tần suất và mức độ nghiêm trọng của các cơn đau.

Chẩn đoán và can thiệp sớm là rất quan trọng vì có thể ngăn ngừa sự tiến triển của chứng đau nửa đầu mãn tính. 

Mức độ nghiêm trọng và tần suất của chứng đau nửa đầu có thể giảm dần theo tuổi tác. Các cơn đau tăng lên trong thời kỳ dậy thì và tiếp tục tăng cho đến 35 đến 39 tuổi, giảm dần về sau, đặc biệt là sau thời kỳ mãn kinh. Mặc dù một số cá nhân có thể giảm tần suất đau nửa đầu theo tuổi tác, nhưng những người khác có thể vẫn tiếp tục có các triệu chứng dai dẳng. Nhìn chung, chăm sóc y tế liên tục và giáo dục người bệnh là chìa khóa để kiểm soát chứng đau nửa đầu hiệu quả và lâu dài.