Rối loạn loạn thần cấp và nhất thời (Acute and Transient Psychotic Disorders – ATPD) là một nhóm chẩn đoán được phân loại trong ICD-10 (mục F23) và có nhiều điểm tương đồng với rối loạn loạn thần ngắn (brief psychotic disorder) được mô tả trong hệ thống DSM-5. Đây là các rối loạn loạn thần có khởi phát đột ngột, thời gian diễn tiến từ 1 ngày đến dưới 1 tháng và có khả năng hồi phục hoàn toàn sau giai đoạn cấp tính.

Rối loạn loạn thần cấp nhất thời thường khởi phát đột ngột, diễn tiến ngắn ngày và có khả năng hồi phục hoàn toàn.

Đặc điểm lâm sàng

Người bệnh thường xuất hiện một hoặc nhiều triệu chứng loạn thần như:

• Hoang tưởng.
• Ảo giác.
• Rối loạn tư duy biểu hiện qua lời nói.
• Hành vi mất tổ chức hoặc hội chứng căng trương lực.

Trong đó, ít nhất tồn tại một triệu chứng bắt buộc là hoang tưởng, ảo giác hoặc rối loạn ngôn ngữ. Các biểu hiện thường đi kèm với rối loạn cảm xúc rõ rệt, biến đổi nhanh về trạng thái cảm xúc và bối rối, có thể xuất hiện sau sang chấn tâm lý hoặc trong giai đoạn hậu sản.

Dịch tễ học

Tỷ lệ mắc rối loạn này nhìn chung là thấp, dao động từ 0,05% đến 2% tùy theo từng quần thể nghiên cứu. Một nghiên cứu tại Đan Mạch ghi nhận tỷ lệ mắc bệnh là 9,6 trường hợp trên 100.000 dân, với nữ giới mắc nhiều hơn nam giới. Tỷ lệ mắc bệnh cao hơn ở các quốc gia đang phát triển và đối tượng dễ bị tổn thương như người nhập cư, nạn nhân thiên tai hoặc phụ nữ sau sinh.

Phân loại (theo ICD-10)

ICD-10 chia ATPD thành các thể như:

• F23.0: Rối loạn loạn thần cấp đa dạng không có các triệu chứng của bệnh tâm thần phân liệt.
• F23.1: Rối loạn loạn thần cấp đa dạng với triệu chứng của bệnh tâm thần phân liệt.
• F23.2: Rối loạn loạn thần cấp giống phân liệt.
• F23.3: Rối loạn loạn thần cấp khác chủ yếu hoang tưởng.
• F23.8 và F23.9: Rối loạn loạn thần cấp và nhất thời khác hoặc không xác định.

Một số trường hợp có thể được mã hóa thêm để xác định có hay không sự hiện diện của stress cấp tính.

Nguyên nhân của rối loạn loạn thần cấp và nhất thời (ATPD) vẫn chưa được xác định rõ ràng. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu đã ghi nhận mối liên quan giữa bệnh lý này với các yếu tố stress tâm lý, tiền sử rối loạn nhân cách, thay đổi nội tiết tố và một số đặc điểm nhân khẩu học. Có thể phân nhóm các yếu tố liên quan thành:

Sự kiện stress cấp tính

Một tỷ lệ lớn người bệnh khởi phát triệu chứng sau một sang chấn tâm lý mạnh mẽ như:

• Mất người thân.
• Tai nạn.
• Thảm họa môi trường.
• Chiến tranh hoặc di cư.

Rối loạn loạn thần cấp nhất thời có thể khởi phát triệu chứng sau một sang chấn tâm lý mạnh như mất người thân.

ATPD có thể được phân loại theo mối liên hệ với stress như sau:

• Có stress rõ ràng (brief reactive psychosis): Triệu chứng xuất hiện sau một biến cố có tính sang chấn rõ rệt, được xem là đủ mạnh để gây rối loạn ở bất kỳ ai trong cùng hoàn cảnh văn hóa.
• Không có stress rõ ràng: Không xác định được yếu tố kích hoạt cụ thể trước khi khởi phát triệu chứng.
• Khởi phát sau sinh: Triệu chứng xuất hiện trong vòng 4 tuần sau sinh, có thể gặp ở phụ nữ không có tiền sử bệnh tâm thần trước đó.

Rối loạn nhân cách và yếu tố nguy cơ cao

Nhiều trường hợp ATPD có liên quan đến:

• Rối loạn nhân cách ranh giới (borderline personality disorder).
• Giảm khả năng thích ứng với stress.
• Hạn chế kỹ năng đối phó trong các tình huống khủng hoảng.

Một nghiên cứu tại Đan Mạch ghi nhận 63% bệnh nhân được chẩn đoán kèm theo rối loạn nhân cách ngay sau khi hồi phục triệu chứng, tỷ lệ này giảm còn 29-46% sau một năm theo dõi.

Yếu tố sinh học – xã hội khác

Dù chưa có bằng chứng khẳng định chắc chắn, các yếu tố sau cũng được ghi nhận có liên quan:

• Nữ giới có tỷ lệ mắc cao hơn nam giới.
• Người nhập cư, người sống tại quốc gia đang phát triển hoặc trong hoàn cảnh kinh tế xã hội khó khăn có nguy cơ cao hơn.
• Giai đoạn hậu sản là một thời điểm nguy cơ cao do biến động nội tiết và thay đổi vai trò xã hội nhanh chóng ở phụ nữ.
• Các giai đoạn khủng hoảng như đại dịch COVID-19 cũng được ghi nhận là yếu tố khởi phát tiềm năng trong một số nghiên cứu quan sát.

Vai trò của di truyền và sinh học thần kinh

Các tài liệu hiện tại chưa xác định được gen hoặc bất thường thần kinh cụ thể liên quan đến ATPD. Tuy nhiên, sự hiện diện của tiền sử gia đình có rối loạn loạn thần là một yếu tố tiên lượng không thuận lợi về diễn tiến lâu dài.

Rối loạn loạn thần cấp và nhất thời có tiên lượng khá đặc biệt. Mặc dù giai đoạn cấp có thể biểu hiện rầm rộ, người bệnh thường phục hồi hoàn toàn trong thời gian ngắn (dưới một tháng). Tuy nhiên, nguy cơ tái phát trong tương lai không hề thấp.

Khả năng hồi phục

Theo tiêu chuẩn chẩn đoán, người bệnh chỉ được xác định là rối loạn loạn thần cấp và nhất thời khi đã hồi phục hoàn toàn chức năng trước đó sau giai đoạn loạn thần cấp. Trong nhiều trường hợp, triệu chứng có thể lui nhanh sau vài ngày đến vài tuần với điều trị bằng thuốc chống loạn thần và hỗ trợ tâm lý.

Tỷ lệ duy trì chẩn đoán

Nhiều nghiên cứu cho thấy tỷ lệ duy trì chẩn đoán ATPD sau thời gian theo dõi rất thấp.

Ví dụ:

• Nghiên cứu ở Suffolk County, Mỹ: Chỉ 3 trong 11 bệnh nhân ban đầu được chẩn đoán ATPD vẫn giữ chẩn đoán này sau 2 năm. Các chẩn đoán sau cùng gồm tâm thần phân liệt, rối loạn khí sắc và loạn thần không đặc hiệu.
• Tại Đan Mạch, nghiên cứu theo dõi 6 năm cho thấy chỉ 38,9% bệnh nhân duy trì chẩn đoán ATPD ban đầu. Gần 30% chuyển sang tâm thần phân liệt hoặc rối loạn có liên quan, 11% chuyển sang rối loạn khí sắc.

Yếu tố tiên lượng tốt

Một số yếu tố được ghi nhận có liên quan đến khả năng hồi phục tốt hơn bao gồm:

• Khởi phát triệu chứng đột ngột.
• Thời gian biểu hiện triệu chứng ngắn.
• Có yếu tố stress rõ ràng trước khởi phát.
• Không có tiền sử gia đình bị tâm thần phân liệt hoặc ATPD.
• Nữ giới (tỷ lệ mắc cao hơn nhưng tiên lượng phục hồi tốt hơn).

Yếu tố tiên lượng xấu

Tiên lượng xấu hơn ở những trường hợp:

• Có tiền sử rối loạn nhân cách, đặc biệt là dạng ranh giới.
• Khởi phát trong độ tuổi còn trẻ, đặc biệt ở nam giới.
• Không có stress rõ ràng đi kèm khởi phát.
• Có triệu chứng giống tâm thần phân liệt kéo dài hơn 1 tháng hoặc có biểu hiện âm tính rõ rệt.

 Tử vong và nguy cơ tự sát

Một nghiên cứu tại Đan Mạch ghi nhận tăng nguy cơ tử vong do nguyên nhân tự nhiên và tự sát ở nhóm bệnh nhân được chẩn đoán ATPD lần đầu, so với dân số chung và cả nhóm tâm thần phân liệt hay rối loạn lưỡng cực.

Chẩn đoán rối loạn loạn thần cấp và nhất thời là quá trình cần đánh giá kỹ lưỡng các triệu chứng loạn thần, thời gian xuất hiện, diễn tiến bệnh và loại trừ nguyên nhân thực thể hoặc do chất kích thích gây ra. Do triệu chứng thường thoáng qua và hồi phục nhanh, chẩn đoán thường chỉ được xác lập sau khi người bệnh đã phục hồi hoàn toàn trong vòng một tháng.

Dấu hiệu nhận biết lâm sàng

Các triệu chứng khởi phát đột ngột, rõ ràng, thường gồm một hoặc nhiều biểu hiện sau:

• Hoang tưởng: Thường là hoang tưởng bị hại, ghen tuông hoặc hoang tưởng tự cao.
• Ảo giác: Thường gặp ảo thanh, cũng có thể gặp ảo thị, ảo giác cơ thể hoặc ảo khứu.
• Rối loạn ngôn ngữ: Lời nói mất mạch lạc, vòng vo, chuyển chủ đề liên tục hoặc dùng ngôn ngữ khó hiểu.
• Hành vi rối loạn: Giảm khả năng thực hiện các hoạt động sinh hoạt thường ngày, có thể kèm trạng thái căng trương lực như bất động, lặp đi lặp lại một hành vi.

Người bệnh có thể bị hoang tưởng, ảo giác, rối loạn ngôn ngữ và hành vi.

Các triệu chứng thường đi kèm rối loạn về cảm xúc, thay đổi cảm xúc nhanh chóng và mức độ suy giảm chức năng xã hội từ nhẹ đến nặng.

Tiêu chuẩn chẩn đoán theo DSM-5

• Có ít nhất một trong các triệu chứng loạn thần chính: hoang tưởng, ảo giác, rối loạn ngôn ngữ, hành vi mất tổ chức hoặc hội chứng căng trương lực.
• Thời gian tồn tại triệu chứng từ một ngày đến dưới một tháng.
• Hồi phục hoàn toàn chức năng trước đó sau giai đoạn cấp.
• Không đáp ứng tiêu chuẩn chẩn đoán các rối loạn khác, bao gồm:
• Rối loạn khí sắc có loạn thần.
• Tâm thần phân liệt.
• Loạn thần do chất kích thích hoặc bệnh lý cơ thể.

Các xét nghiệm và cận lâm sàng cần thiết

Không có xét nghiệm chuyên biệt để chẩn đoán ATPD. Mục đích các xét nghiệm là để loại trừ các nguyên nhân khác gây loạn thần, gồm:

• Tổng phân tích nước tiểu và xét nghiệm chất gây nghiện để loại trừ rối loạn do chất kích thích (rượu, ma túy, thuốc).
• Xét nghiệm chức năng tuyến giáp, gan, đường huyết, chất điện giải.
• Chụp CT hoặc MRI sọ não khi nghi ngờ nguyên nhân tổn thương thực thể.
• Thử thai ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản.

Ngoài ra, đánh giá các yếu tố stress gần đây, giai đoạn hậu sản, hoặc tiền sử rối loạn nhân cách giúp xác định yếu tố khởi phát và phân loại phù hợp.

Chẩn đoán ATPD chỉ được xác định chính thức sau khi triệu chứng thuyên giảm hoàn toàn trong vòng một tháng. Do đó, nhiều trường hợp ban đầu được chẩn đoán là rối loạn loạn thần chưa phân loại để tiếp tục theo dõi.

Điều trị rối loạn loạn thần cấp và nhất thời tập trung vào kiểm soát triệu chứng loạn thần cấp tính, đảm bảo an toàn cho người bệnh, hỗ trợ tái hòa nhập và phòng ngừa tái phát. Do thiếu dữ liệu nghiên cứu chuyên biệt, việc điều trị hiện nay chủ yếu dựa trên kinh nghiệm lâm sàng và các nguyên tắc chung trong xử trí loạn thần cấp.

Đánh giá mức độ chăm sóc cần thiết

Trước khi bắt đầu điều trị, cần xác định:

• Người bệnh có nguy cơ tự sát hoặc gây hại cho người khác không.
• Khả năng đáp ứng điều trị ngoại trú hay cần nhập viện.
• Mức độ hỗ trợ xã hội và gia đình.

Các yếu tố này quyết định liệu người bệnh có cần nhập viện điều trị nội trú, đặc biệt trong trường hợp người bệnh kích động, mất kiểm soát hành vi hoặc thiếu hỗ trợ xã hội.

Điều trị nội khoa

Thuốc chống loạn thần

• Là lựa chọn điều trị đầu tay.
• Thuốc thế hệ 2 thường được ưu tiên do ít tác dụng phụ ngoại tháp hơn.

Các thuốc thường dùng:

• Risperidone.
• Aripiprazole.
• Olanzapine.
• Quetiapine.
• Ziprasidone.
• Paliperidone.

Liều khởi đầu thường thấp, sau đó điều chỉnh tuỳ theo đáp ứng. Ưu tiên dùng thuốc dạng uống, trong trường hợp khẩn cấp, có thể dùng dạng tiêm bắp để kiểm soát hành vi.

Thời gian dùng thuốc:

• Nên duy trì ít nhất 1-3 tháng sau khi hết triệu chứng, sau đó giảm liều từ từ trong 2-4 tuần dưới sự theo dõi chặt chẽ nhằm phát hiện sớm nguy cơ tái phát.

Tác dụng phụ cần lưu ý:

• Tăng cân, rối loạn lipid máu, tăng đường huyết (đặc biệt với olanzapine, quetiapine).
• Hội chứng ngoại tháp (EPS) ở thuốc thế hệ 1: Có thể dùng thêm benztropine hoặc biperiden để kiểm soát.

Lưu ý đặc biệt:

• Olanzapine được đánh giá là an toàn hơn ở phụ nữ đang cho con bú so với các thuốc cùng nhóm.
• Clozapine chỉ dùng cho trường hợp kháng trị, cần xét nghiệm huyết học định kỳ do nguy cơ giảm bạch cầu hạt.

Thuốc benzodiazepine

• Dùng ngắn hạn, hỗ trợ trong giai đoạn người bệnh kích động mạnh hoặc lo âu nhiều.
• Ví dụ: Lorazepam, diazepam.

Tâm lý trị liệu và hỗ trợ xã hội

Tuy triệu chứng loạn thần có thể hồi phục nhanh, người bệnh và gia đình vẫn cần:

• Giải thích rõ về bệnh lý, khả năng tái phát.
• Hướng dẫn nhận diện sớm dấu hiệu cảnh báo.
• Khuyến khích tuân thủ điều trị.
• Hỗ trợ tái hòa nhập xã hội.

Tâm lý trị liệu hỗ trợ nên tập trung vào:

• Trấn an, giải thích triệu chứng chỉ là tạm thời.
• Giúp người bệnh hiểu các yếu tố khởi phát (stress, thời kỳ hậu sản...).
• Tăng cường kỹ năng đối phó, đặc biệt ở người có rối loạn nhân cách đi kèm.

Tâm lý trị liệu là biện pháp không thể thiếu khi điều trị.

Theo dõi và phòng ngừa tái phát

• Người bệnh cần được theo dõi sát trong vài tháng sau hồi phục để phát hiện:
• Triệu chứng tái phát.
• Chuyển sang rối loạn loạn thần khác (tâm thần phân liệt, rối loạn khí sắc có loạn thần).
• Việc đánh giá định kỳ và phối hợp liên chuyên khoa (bác sĩ gia đình, tâm thần, chuyên gia tâm lý) đóng vai trò quan trọng nhằm đảm bảo hiệu quả điều trị lâu dài.