Xơ vữa động mạch não là gì?

Xơ vữa động mạch não (Cerebral atherosclerosis) là tình trạng các mảng bám - gồm chất béo, cholesterol, tế bào viêm và mô xơ - hình thành bên trong thành động mạch tưới máu cho não. Đây là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây đột quỵ thiếu máu não trên toàn cầu, đặc biệt phổ biến ở người cao tuổi và người có bệnh mạn tính như tăng huyết áp, tiểu đường hay rối loạn lipid máu.

Ở giai đoạn đầu, xơ vữa động mạch não thường không gây triệu chứng rõ rệt. Tuy nhiên, khi lòng mạch bị hẹp trên 50%, lưu lượng máu lên não giảm đáng kể, người bệnh có thể xuất hiện các cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA) hoặc đột quỵ thực sự. Dấu hiệu cảnh báo bao gồm yếu liệt hoặc tê nửa người, nói khó, mất thị lực một bên, chóng mặt, mất thăng bằng hoặc đau đầu đột ngột.

Cơ chế bệnh sinh của xơ vữa động mạch bắt đầu từ tổn thương lớp nội mạc mạch máu do huyết áp cao, cholesterol “xấu” (LDL) tăng, hút thuốc lá hoặc viêm mạn tính. Khi thành mạch máu bị tổn thương, các chất béo và tế bào viêm tích tụ, tạo thành mảng xơ vữa cứng và dày. Mảng này có thể vỡ ra, hình thành cục máu đông làm tắc hoàn toàn dòng máu đang chảy, gây ra đột quỵ.

Bệnh tiến triển âm thầm trong nhiều năm và thường chỉ được phát hiện khi người bệnh có biến chứng thần kinh. Vì vậy, việc tầm soát sớm bằng các kỹ thuật hình ảnh hiện đại như MRI, CT mạch máu hoặc chụp mạch số hóa xóa nền (DSA) đóng vai trò rất quan trọng.

Xơ vữa động mạch não là một bệnh lý mạn tính nhưng có thể kiểm soát được. Việc duy trì lối sống lành mạnh, ăn uống hợp lý, kiểm soát huyết áp, mỡ máu, đường huyết và tuân thủ điều trị giúp làm chậm tiến triển của bệnh, đồng thời giảm nguy cơ tái phát đột quỵ. Phát hiện sớm và điều trị đúng là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe não bộ lâu dài.

Xơ vữa động mạch não là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây đột quỵ thiếu máu não trên toàn cầu.

Tỷ lệ mắc bệnh

Theo các nghiên cứu dịch tễ trên toàn cầu, xơ vữa động mạch não là dạng thường gặp ở người châu Á, người da đen và người gốc Mỹ Latinh. Một khảo sát quy mô tại Mỹ cho thấy tỷ lệ đột quỵ do xơ vữa động mạch não là 15/100.000 người/năm ở người da đen, 13/100.000 ở người gốc Mỹ Latinh, nhưng chỉ 3/100.000 ở người da trắng.

Ở Việt Nam và Đông Nam Á, tỷ lệ xơ vữa động mạch não cao hơn do thói quen ăn nhiều muối, hút thuốc lá, ít vận động và tỷ lệ tăng huyết áp - tiểu đường cao. Bệnh thường gặp nhất ở độ tuổi 50 - 80, và tần suất tăng dần theo tuổi. Nữ giới (trước mãn kinh) có nguy cơ thấp hơn nam giới, nhưng sau 55 tuổi, tỷ lệ mắc bệnh tương đương nam giới do mất tác dụng bảo vệ của hormone estrogen.

Tiên lượng và nguy cơ tái phát

Tiên lượng của xơ vữa động mạch não phụ thuộc vào mức độ hẹp mạch, vị trí tổn thương, thời điểm phát hiện và khả năng kiểm soát các yếu tố nguy cơ. Nếu được điều trị đúng cách và theo dõi đều đặn, người bệnh có thể sống khỏe mạnh lâu dài mà không bị tái phát đột quỵ.

Người bệnh bị hẹp động mạch nội sọ từ 70-99% có nguy cơ tái phát đột quỵ đáng kể so với nhóm hẹp nhẹ. Theo nghiên cứu WASID 2005, tỷ lệ đột quỵ thiếu máu não tái phát trong vùng động mạch bị hẹp ở bệnh nhân có hẹp 50-99% là khoảng 11-12% sau 1 năm, bất kể điều trị bằng warfarin hay aspirin. Những bệnh nhân có mức độ hẹp ≥70% có nguy cơ tái phát cao gấp 2 lần so với người hẹp dưới 70%.

Tuy nhiên, khi áp dụng điều trị nội khoa tích cực (kiểm soát huyết áp, mỡ máu, đường huyết, dùng thuốc chống kết tập tiểu cầu), tỷ lệ này có thể giảm xuống rõ rệt. 

Nghiên cứu SAMMPRIS cho thấy, nhóm bệnh nhân được điều trị nội khoa kết hợp thay đổi lối sống có nguy cơ tử vong hoặc đột quỵ trong năm đầu chỉ 12,2%, thấp hơn đáng kể so với nhóm được đặt stent. Điều đó chứng minh rằng kiểm soát yếu tố nguy cơ là yếu tố quyết định tiên lượng lâu dài. 

Ngoài ra, các yếu tố làm tiên lượng xấu hơn gồm:

• Hẹp nhiều vị trí trong động mạch não giữa hoặc động mạch nền.
• Tiểu đường không kiểm soát.
• Huyết áp dao động lớn, LDL >100 mg/dL.
• Bỏ dở điều trị hoặc không tuân thủ thuốc chống kết tập tiểu cầu.

Xơ vữa động mạch não hình thành từ một quá trình phức tạp, kéo dài nhiều năm, trong đó lớp nội mạc của thành động mạch bị tổn thương và viêm mạn tính, dẫn đến sự tích tụ của các chất béo, tế bào miễn dịch và mô xơ. Đây là một phản ứng viêm mạn tính của thành mạch - không chỉ đơn thuần là sự “lắng đọng cholesterol”, mà là kết quả của hàng loạt biến đổi tế bào và sinh học bên trong hệ mạch máu.

Các yếu tố nguy cơ chính

Các yếu tố làm khởi phát và thúc đẩy xơ vữa động mạch não được chia thành nhóm không thay đổi được và nhóm có thể kiểm soát được.

Nhóm không thay đổi được:

• Tuổi cao: Nguy cơ tăng rõ rệt sau 50 tuổi do quá trình lão hóa mạch máu và giảm tính đàn hồi của thành động mạch.
• Giới tính: Nam giới có nguy cơ cao hơn nữ giới trước tuổi 55, nhưng sau mãn kinh, phụ nữ mất đi tác dụng bảo vệ của estrogen nên tỷ lệ mắc bệnh gần tương đương nhau.
• Yếu tố di truyền: Tiền sử gia đình có người bị đột quỵ, tăng mỡ máu hay tăng huyết áp cũng làm tăng khả năng mắc bệnh.

Nhóm có thể kiểm soát được:

Đây là nhóm yếu tố đóng vai trò quyết định tiến triển bệnh:

• Tăng huyết áp: Áp lực máu cao kéo dài gây tổn thương nội mạc, tạo điều kiện cho cholesterol bám vào.
• Tăng cholesterol xấu (LDL) và giảm cholesterol tốt (HDL): LDL bị oxy hóa dễ thấm vào thành mạch và kích hoạt phản ứng viêm.
• Đái tháo đường: Gây rối loạn chuyển hóa lipid, làm tăng sản sinh gốc tự do, thúc đẩy viêm mạch.
• Hút thuốc lá: Nicotine và carbon monoxide gây co mạch, giảm nitric oxide, khiến mạch kém đàn hồi.
• Béo phì, ít vận động, chế độ ăn nhiều chất béo bão hòa: Làm tăng mỡ máu và rối loạn nội tiết, đẩy nhanh hình thành mảng xơ vữa.

Rối loạn mỡ máu gây tăng cholesterol xấu và giảm cholesterol tốt là một yếu tố đóng vai trò quyết định tiến triển bệnh.

Cơ chế sinh bệnh

Xơ vữa động mạch là quá trình gồm nhiều giai đoạn nối tiếp nhau:

• Tổn thương lớp nội mạc (endothelial injury): Huyết áp cao, đường huyết cao hoặc thuốc lá làm hư hại lớp niêm mạc lót trong lòng mạch, khiến bề mặt trở nên “thô ráp” và dễ bám lipid.
• Thâm nhập và oxy hóa cholesterol LDL: LDL thấm vào lớp trong thành mạch rồi bị oxy hóa. Dạng LDL oxy hóa này rất độc, kích thích các tế bào miễn dịch như đại thực bào đến “dọn dẹp”.
• Hình thành tế bào bọt (foam cells) và mảng mỡ: Các đại thực bào nuốt LDL oxy hóa, trở thành “tế bào bọt” - thành phần chính của vệt mỡ sớm. Giai đoạn này có thể bắt đầu từ tuổi thiếu niên.
• Hình thành mảng xơ vữa ổn định hoặc dễ vỡ: Cùng với thời gian, tế bào cơ trơn di chuyển từ lớp giữa lên bề mặt, tạo “vỏ xơ” bao quanh nhân mỡ. Mảng xơ vữa ổn định thường dày, ít gây vỡ, trong khi mảng mỏng, nhiều lipid và tế bào viêm rất dễ nứt vỡ, dẫn đến hình thành huyết khối cấp tính gây tắc mạch não.
• Tắc nghẽn hoặc vỡ mảng xơ vữa: Khi mảng vỡ ra, cục máu đông hình thành tại chỗ hoặc trôi theo dòng máu, gây đột quỵ thiếu máu não (ischemic stroke).

Vai trò của viêm mạn tính và stress oxy hóa

Viêm mạn tính là yếu tố trung tâm trong mọi giai đoạn của xơ vữa động mạch. Các phân tử như interleukin (IL-1, IL-6), yếu tố hoại tử khối u (TNF-α) và protein C phản ứng (CRP) đều góp phần duy trì tình trạng viêm trong thành mạch. Stress oxy hóa làm hư hại tế bào nội mạc, giảm sản xuất nitric oxide (chất giãn mạch tự nhiên), khiến mạch máu co hẹp và mất khả năng bảo vệ.

Như vậy, xơ vữa động mạch não là kết quả của sự kết hợp giữa yếu tố di truyền, lối sống và quá trình viêm mạn tính trong mạch máu. Dù diễn ra âm thầm trong nhiều năm, bệnh hoàn toàn có thể phòng ngừa bằng cách kiểm soát huyết áp, mỡ máu, đường huyết, bỏ thuốc lá và duy trì chế độ ăn lành mạnh. Hiểu rõ cơ chế bệnh sinh giúp người bệnh chủ động phòng ngừa sớm, trước khi xuất hiện biến chứng nguy hiểm như đột quỵ.

Xơ vữa động mạch não là bệnh mạn tính nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát được. Người bệnh cần chủ động phối hợp với bác sĩ để duy trì chế độ phòng ngừa toàn diện:

• Uống thuốc đều đặn: Aspirin, statin, thuốc hạ huyết áp, kiểm soát đường huyết.
• Tái khám định kỳ: 3-6 tháng/lần, kiểm tra mỡ máu, huyết áp, HbA1c và chụp lại MRI hoặc CT mạch máu khi cần.
• Duy trì lối sống lành mạnh:
• Ăn nhạt, hạn chế thực phẩm chiên rán, mỡ động vật, nội tạng.
• Tăng rau xanh, cá, hạt, trái cây tươi.
• Tập thể dục ít nhất 150 phút/tuần (đi bộ, bơi, yoga nhẹ).
• Ngủ đủ giấc, tránh stress kéo dài.
• Tuyệt đối không hút thuốc lá, vì chỉ cần vài tháng bỏ thuốc đã giúp cải thiện lưu thông máu và giảm nguy cơ tắc mạch.

Việc duy trì huyết áp ổn định dưới 130/80 mmHg, LDL dưới 70 mg/dL và HbA1c < 7% là ngưỡng quan trọng giúp ngăn ngừa tiến triển mảng xơ vữa và tái phát đột quỵ.

Xơ vữa động mạch não không phải là “án tử”, nhưng là một cảnh báo nghiêm túc về sức khỏe mạch máu não. Việc phát hiện sớm, tuân thủ điều trị và duy trì lối sống lành mạnh giúp người bệnh giảm đáng kể nguy cơ đột quỵ tái phát, cải thiện trí nhớ, khả năng vận động và chất lượng cuộc sống.

Phòng ngừa vẫn là “chìa khóa vàng” - kiểm soát huyết áp, mỡ máu, đường huyết và từ bỏ thuốc lá chính là cách đơn giản nhất để bảo vệ não bộ khỏi những tổn thương không thể hồi phục.

Chẩn đoán xơ vữa động mạch não đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện sớm, đánh giá mức độ hẹp lòng mạch và ngăn ngừa đột quỵ tái phát. Vì bệnh tiến triển âm thầm, nhiều người chỉ phát hiện khi đã có biến chứng như thiếu máu não thoáng qua (TIA) hoặc đột quỵ thiếu máu cục bộ.

Ngày nay, nhờ sự phát triển của các kỹ thuật hình ảnh học thần kinh, bác sĩ có thể quan sát trực tiếp cấu trúc mạch máu não, đánh giá mảng xơ vữa và lưu lượng máu não một cách chi tiết, an toàn và chính xác hơn rất nhiều so với trước đây.

Triệu chứng lâm sàng

Chẩn đoán bắt đầu từ việc khai thác triệu chứng lâm sàng và yếu tố nguy cơ:

• Tiền sử tăng huyết áp, tiểu đường, rối loạn mỡ máu hoặc hút thuốc.
• Các cơn thiếu máu não thoáng qua (yếu nửa người, nói ngọng, nhìn mờ thoáng qua).
• Đột quỵ thiếu máu não xảy ra đột ngột, không do nguyên nhân tim mạch.

Khám thần kinh giúp xác định vùng não bị tổn thương, từ đó gợi ý vị trí động mạch bị hẹp hoặc tắc. Tuy nhiên, để xác định chính xác, các phương pháp chẩn đoán hình ảnh là không thể thiếu.

Các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh hiện đại

Cộng hưởng từ mạch máu (MRA - Magnetic Resonance Angiography)

MRA là phương pháp không xâm lấn, không dùng tia X, giúp quan sát hình dạng và cấu trúc mạch máu não.

• Ưu điểm: Phân biệt được mảng xơ vữa mềm hay xơ cứng, đánh giá nguy cơ vỡ mảng.
• Đặc biệt, MRI 3D độ phân giải cao (3D HR-MRI) cho phép quan sát trực tiếp thành mạch và cấu trúc mảng xơ vữa, giúp phát hiện sớm tình trạng viêm hoặc mảng dễ vỡ - những yếu tố tiên lượng nguy cơ đột quỵ.
• Hạn chế: Không áp dụng được cho người có thiết bị kim loại (máy tạo nhịp, stent kim loại).

Chụp cắt lớp vi tính mạch máu (CTA - Computed Tomography Angiography)

CTA là kỹ thuật sử dụng tia X kết hợp thuốc cản quang để dựng hình mạch máu não 3D.

• Ưu điểm: Xác định vị trí và mức độ hẹp mạch, phát hiện mảng vôi hóa hoặc huyết khối.
• Chụp cắt lớp vi tính đa dãy (Multidetector CT) - là phiên bản hiện đại hơn - cho độ phân giải không gian cao và thời gian quét nhanh, giúp đánh giá cả bản chất mảng xơ vữa (mềm hay vôi hóa).
• Hạn chế: Có phơi nhiễm tia xạ và cần thận trọng với người bệnh thận do sử dụng thuốc cản quang.

Chụp mạch số hóa xóa nền (DSA - Digital Subtraction Angiography)

DSA là tiêu chuẩn vàng (gold standard) trong chẩn đoán xơ vữa động mạch não, nhưng thường chỉ định khi MRA/CTA không kết luận hoặc cần đánh giá chi tiết trước khi can thiệp, đa số trường hợp ban đầu không cần chụp mạch xâm lấn.

• Bác sĩ đưa ống thông nhỏ qua động mạch đùi lên não, bơm thuốc cản quang và ghi hình chi tiết hệ mạch.
• DSA cho phép xác định chính xác mức độ hẹp, vị trí mảng xơ vữa và tình trạng tuần hoàn bàng hệ.
• Ngoài chẩn đoán, DSA còn được dùng trong can thiệp nội mạch như nong hoặc đặt stent.
• Nhược điểm: Là thủ thuật xâm lấn, có nguy cơ biến chứng như đau đầu, co thắt mạch hoặc xuất huyết nhỏ.

Siêu âm Doppler mạch cảnh và mạch não

Là phương pháp rẻ, an toàn, dễ thực hiện, giúp đánh giá lưu lượng máu lên não và phát hiện hẹp ở động mạch cảnh - nơi thường là “nguồn gốc” của mảng xơ vữa di chuyển vào não. Tuy nhiên, siêu âm ít có giá trị trong đánh giá động mạch sâu bên trong sọ.

Siêu âm Doppler mạch cảnh và mạch não là phương pháp rẻ, an toàn, dễ thực hiện.

Các xét nghiệm hỗ trợ khác

Ngoài hình ảnh học, bác sĩ có thể chỉ định thêm:

• Xét nghiệm mỡ máu (cholesterol, LDL, HDL, triglycerid).
• Đường huyết và HbA1c để phát hiện tiểu đường.
• Điện tâm đồ hoặc siêu âm tim để loại trừ nguyên nhân đột quỵ do tim (như rung nhĩ, huyết khối buồng tim).

Tiêu chuẩn chẩn đoán

Xơ vữa động mạch nội sọ được coi là có ý nghĩa lâm sàng khi hẹp ≥50% lòng mạch và có triệu chứng thần kinh khu trú (TIA hoặc đột quỵ tương ứng vùng cấp máu của mạch đó).

Ở giai đoạn chưa có triệu chứng, phát hiện sớm qua MRI hoặc CTA vẫn rất quan trọng để chủ động phòng ngừa đột quỵ, vì nguy cơ tiến triển và vỡ mảng xơ vữa tăng nhanh theo thời gian.

Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh hiện đại như MRA, CTA, DSA và MRI 3D đã giúp việc phát hiện xơ vữa động mạch não trở nên dễ dàng và chính xác hơn bao giờ hết. Kết hợp cùng siêu âm Doppler và xét nghiệm máu, bác sĩ có thể xác định sớm tình trạng hẹp mạch, từ đó đưa ra hướng điều trị kịp thời - tránh biến chứng đột quỵ nguy hiểm.

Mục tiêu điều trị xơ vữa động mạch não là phòng ngừa đột quỵ, làm chậm tiến triển mảng xơ vữa và cải thiện lưu lượng máu lên não. Chiến lược điều trị hiện nay gồm 3 hướng chính: Thay đổi lối sống, điều trị nội khoa và can thiệp nội mạch khi cần thiết.

Thay đổi lối sống và kiểm soát yếu tố nguy cơ

Đây là nền tảng quan trọng nhất, giúp giảm đáng kể tỉ lệ đột quỵ tái phát khi kết hợp điều trị nội khoa tích cực và kiểm soát chặt chẽ yếu tố nguy cơ, bao gồm:

• Kiểm soát huyết áp: Duy trì dưới 130/80 mmHg.
• Giảm mỡ máu: Theo khuyến cáo, LDL nên dưới 70 mg/dL.
• Bỏ thuốc lá, hạn chế rượu bia.
• Chế độ ăn: Tăng rau xanh, cá, ngũ cốc nguyên cám; hạn chế chất béo bão hòa và muối.
• Vận động: Ít nhất 150 phút mỗi tuần, tùy khả năng sức khỏe.
• Kiểm soát đường huyết ở bệnh nhân tiểu đường, duy trì HbA1c dưới 7%.

Những thay đổi này không chỉ làm chậm tiến triển mảng xơ vữa mà còn giúp giảm viêm mạch và cải thiện sức bền của thành mạch máu.

Điều trị nội khoa

Điều trị bằng thuốc đóng vai trò chủ lực ở giai đoạn đầu:

• Thuốc chống kết tập tiểu cầu:
• Aspirin (81-325 mg/ngày) là lựa chọn đầu tay.
• Phối hợp Aspirin + Clopidogrel (DAPT) trong 90 ngày đầu giúp giảm nguy cơ tái phát đột quỵ ở bệnh nhân có hẹp nặng (70-99%).
• Thuốc hạ lipid máu (Statin): Giảm LDL, ổn định mảng xơ vữa và giảm viêm.
• Thuốc hạ huyết áp (ức chế men chuyển, chẹn beta, lợi tiểu) giúp bảo vệ nội mạc mạch máu.
• Kiểm soát tiểu đường: Bằng thuốc uống hoặc insulin, kết hợp chế độ ăn lành mạnh.

Một số nghiên cứu ở châu Á cho thấy Cilostazol - thuốc giãn mạch và chống kết tập tiểu cầu - có thể giúp giảm nguy cơ tái phát đột quỵ mà không tăng nguy cơ chảy máu, tuy nhiên chưa phổ biến ở phương Tây.

Điều trị bằng thuốc đóng vai trò chủ lực trong giai đoạn đầu của xơ vữa động mạch não.

Điều trị can thiệp nội mạch và phẫu thuật

Khi hẹp động mạch nội sọ ≥70% và bệnh nhân vẫn có triệu chứng dù đã điều trị nội khoa tối ưu, bác sĩ có thể cân nhắc can thiệp nội mạch:

• Nong mạch và đặt stent nội sọ: Giúp mở rộng đoạn mạch bị hẹp, cải thiện tưới máu não.
• Phẫu thuật bắc cầu mạch não: Áp dụng khi hẹp nhiều vị trí hoặc không thể đặt stent.
• Lấy huyết khối bằng dụng cụ cơ học (thrombectomy) được chỉ định trong đột quỵ cấp có tắc mạch lớn.

Tuy nhiên, theo kết quả SAMMPRIS trial, điều trị nội khoa tích cực thường an toàn và hiệu quả hơn đặt stent ở hầu hết bệnh nhân mới bị đột quỵ. Do đó, can thiệp chỉ được lựa chọn khi thật cần thiết và tại các trung tâm chuyên sâu.

Điều trị xơ vữa động mạch não cần kết hợp chặt chẽ giữa thay đổi lối sống, điều trị nội khoa và can thiệp có chọn lọc. Tuân thủ thuốc, tái khám định kỳ và kiểm soát yếu tố nguy cơ là chìa khóa giúp người bệnh sống khỏe, giảm biến chứng và phòng ngừa đột quỵ tái phát.