Bệnh bại liệt do virus cấp tính Polio gây nên và lan truyền qua đường tiêu hoá, từ phân - miệng và có thể phát triển thành dịch. Các dấu hiệu nhận biết khi mắc phải căn bệnh này  đó là buồn nôn, sốt, mệt mỏi, táo bón,... ngoài ra bệnh còn dẫn đến tình trạng mất nước, suy dinh dưỡng, tê liệt, teo cơ, viêm phổi, khó thở và khiến cơ thể kiệt sức, dần dần liệt cơ hô hấp và tử vong.

Bệnh bại liệt 

Thời gian trước hầu hết các châu lục đều có sự xuất hiện của căn bệnh này. Số lượng người mắc và chết do bại liệt tăng mạnh qua các năm. Tuy nhiên nhờ có sự ra đời của vắc xin bại liệt từ 1955 - 1960 đã giúp giảm thiểu đáng kể tỷ lệ mắc cũng như tỷ lệ tử vong vì bại liệt, đặc biệt là ở những nước phát triển.

Tại Việt Nam, từ năm 1957 - 1959 đã từng xảy ra các trận dịch lớn trước khi có vắc xin. Năm 1959, tỷ lệ mắc bệnh bại liệt ở nước ta là 126,4/100.000 dân, nhưng đến năm 1962  tỷ lệ này đã giảm rất nhiều và không còn xảy ra những trận dịch lớn nhờ chúng ta đã chế tạo thành công vắc xin bại liệt sống giảm độc lực Sanbin (OPV). 

Sau năm 1975, Chương trình tiêm chủng mở rộng quốc gia được thành lập và đã giúp gần như 100% trẻ em được bảo vệ khỏi bệnh bại liệt nhờ vắc xin. Cho đến năm 2000, Tổ chức Y tế thế giới WHO đã thông báo Việt Nam chính thức thành công trong việc xóa sổ bệnh bại liệt, không còn một bệnh nhân nào mắc phải căn bệnh này trên khắp cả nước. Đây được coi là một thành tựu có ý nghĩa vô cùng to lớn đối với nền y học Việt Nam.

Thủ phạm gây ra bệnh bại liệt chính là virus Polio, chúng thuộc chi virus đường ruột (Enterovirus), và thuộc họ Picornaviridae. Hình dáng: khối cầu không vỏ và chứa ARN. Loại virus này có 3 type:

• Type 1: Tên gọi là Brunhilde, chiếm 90% nguyên nhân gây  bệnh;
• Type 2: Tên gọi là Lansing;
• Type 3: Tên khoa học là Leon.

Hình ảnh minh họa virus Polio gây bệnh bại liệt 

Sau khi xâm nhập vào cơ thể, virus Polio sẽ đến hạch bạch huyết và một số ít virus sẽ tấn công hệ thống thần kinh trung ương, khiến các tế bào sừng ở khu  vực trước tủy sống và các tế bào thần kinh vận động của vỏ não bị tê liệt. 

Loại virus này có thể tồn tại lâu ở môi trường bên ngoài, ví dụ như chúng trú ngụ ở phân người trong tận vài ba tháng ở mức nhiệt từ 0 - 4^oC, chúng sống được trong nước khoảng 2 tuần với nhiệt độ bình thường. Ngoài ra, Polio còn chịu được sự khô hanh, cách để tiêu diệt chúng là sử dụng thuốc tím hoặc loại bỏ virus ở nhiệt độ 56^oC sau 30 phút.

Tuỳ thuộc vào thể bệnh sẽ biểu hiện những triệu chứng khác nhau. Bệnh bại liệt được chia thành các thể sau đây nếu dựa trên những triệu chứng lâm sàng:

- Thể liệt mềm cấp điển hình (chiếm 1%): Bệnh nhân bị sốt, nhức đầu, chán ăn, buồn nôn, đau cơ các chi, lưng và gáy, lâu ngày mất khả năng vận động dẫn tới hiện tượng liệt không đối xứng. Mức độ liệt tối đa có thể là liệt hành tuỷ, liệt tuỷ sống dẫn tới chứng suy hô hấp và cuối cùng là tử vong. Người bệnh sẽ gặp khó khăn khi vận động hoặc mất vận động nếu liệt ở chi không hồi phục;

- Thể nhẹ: Người bệnh bị sốt, buồn nôn hoặc nôn mửa, nhức đầu, khó ngủ, táo bón, có khả năng phục hồi trong vòng vài ngày;

Triệu chứng bệnh bại liệt

- Thể viêm màng não vô khuẩn: Biểu hiện là sốt, đau cơ, nhức đầu, cứng gáy;

- Thể ẩn: Không biểu hiện triệu chứng rõ ràng, nhưng thể nhẹ có thể diễn tiến thành nặng. 

Chỉ có khoảng 1% trong số các ca bệnh bại liệt có các triệu chứng liệt điển hình và căn bệnh này được đánh giá là vô cùng nguy hiểm, có thể khiến bệnh nhân bị liệt tuỷ sống hoặc liệt cơ hô hấp, gây nên cái chết cho người bệnh hoặc nếu được cứu sống cũng để lại di chứng nghiêm trọng là tàn tật cả đời.

Bại liệt là một bệnh rất dễ lây và lây theo cơ chế từ người sang người, chủ yếu theo đường phân - miệng. Hầu như trẻ em sống cùng nhà hoặc tiếp xúc với những bệnh nhân mang mầm bệnh đều có nguy cơ cao bị nhiễm virus bại liệt. 

Cụ thể, virus bại liệt đi từ phân của người, làm ô nhiễm nguồn nước và thực phẩm và men theo đường tiêu hoá tấn công cơ thể con người. Một số ít các ca bệnh là lây qua đường hầu họng.

Bại liệt là một bệnh rất dễ lây và lây theo cơ chế từ người sang người, chủ yếu theo đường phân - miệng.

Ngoài ra, bệnh bại liệt còn có khả năng lây lan thông qua việc người lành tiếp xúc với người mang mầm bệnh virus hoặc người vừa dùng vắc xin bại liệt được sử dụng theo đường uống (do đây là loại vắc xin sống giảm độc lực có nguồn gốc từ virus sống). 

Từ 3 - 35 ngày là thời kỳ ủ bệnh, những trường hợp bệnh nhân có triệu chứng liệt thực thể thường sẽ kéo dài trong khoảng từ 7 - 14 ngày. Còn giai đoạn xuất hiện các dấu hiệu lâm sàng sau khi bị nhiễm bệnh sẽ xảy ra sau khoảng 7 - 10 ngày.

Yếu tố làm tăng khả năng mắc bệnh bại liệt có thể kể đến đó là:

- Người tiếp xúc trực tiếp với chất thải của người đã nhiễm virus bại liệt;

- Người chưa tiêm phòng vắc xin bại liệt;

- Người đi đến vùng đang có dịch tễ;

- Người bị suy giảm hệ miễn dịch, đề kháng yếu: mắc hội chứng suy giảm miễn dịch, căng thẳng lâu ngày, hoạt động với cường độ nặng trong thời gian dài, đã bị cắt amidan trước đó;

- Người sử dụng nguồn nước và thực phẩm ô nhiễm.

Sử dụng nguồn nước và thực phẩm ô nhiễm có nguy cơ cao bị mắc bệnh bại liệt

Những đối tượng như phụ nữ mang thai, trẻ em (đặc biệt là trẻ nhỏ dưới 5 tuổi), người già, người chưa tiêm chủng vắc xin bại liệt, người có hệ miễn dịch kém thường có nguy cơ cao nhất có thể dễ dàng bị nhiễm bệnh bại liệt.

Cục Y tế dự phòng - Bộ Y tế khuyến cáo mọi người nên thực hiện tốt những biện pháp dưới đây nhằm chủ động phòng, chống căn bệnh bại liệt:

- Tiêm vắc xin bại liệt cho trẻ nhỏ dưới 5 tuổi ít nhất 3 lần dưới hướng dẫn của Bộ Y tế;

Tiêm vắc xin bại liệt cho trẻ nhỏ dưới 5 tuổi ít nhất 3 lần dưới hướng dẫn của Bộ Y tế là cách giúp giảm tỷ lệ bị bệnh bại liệt

- Cần nâng cao ý thức cộng đồng về việc giữ gìn vệ sinh nơi công cộng, bao gồm cả vệ sinh cá nhân và vệ sinh nguồn nước, thực phẩm;

- Cần tạo dựng  thói quen vệ sinh các vật dụng, bề mặt, đồ chơi, bàn ghế, dụng cụ học tập, sàn nhà bằng xà phòng diệt khuẩn hoặc chất tẩy rửa;

- Người chăm sóc trẻ cần thường xuyên làm sạch tay bằng xà phòng, đặc biệt là trong những lúc trước và sau khi cho trẻ ăn, sau khi đi vệ sinh;

- Sử dụng những nguồn nước sạch, không phóng uế bừa bãi. Phân của trẻ em cũng cần phải được thu dọn, vứt đổ vào nhà vệ sinh và cọ rửa sạch sẽ;

- Nếu trẻ em trong nhà hoặc tại trường học xuất hiện các triệu chứng như buồn nôn, sốt, cứng gáy, đau cơ bắp và các chi, liệt mềm cấp,... cần đưa trẻ đi khám và điều trị kịp thời tại bệnh viện hoặc các cơ sở y tế gần nhất.

Bên cạnh quan sát những biểu hiện lâm sàng điển hình của bệnh như khi nuốt và thở gặp khó khăn, cứng lưng, cứng cổ, xuất  hiện những phản xạ bất  thường,... còn cần phải dựa vào các yếu tố sau để chẩn đoán như tiền sử tiêm chủng cũng như xét nghiệm phân lập virus bại liệt trong vòng 14 ngày, kể từ khi phát  hiện virus có trong phân, dịch hầu họng hay dịch não tuỷ của bệnh nhân.

Ngoài ra cần loại trừ các nguyên nhân gây bệnh khác trước khi tiến hành chẩn đoán như:

• Bệnh nhân bị liệt do chấn thương gây nên;
• Mắc hội chứng Guillain Barré;
• Bị liệt do viêm dây thần kinh;
• Nhiễm virus EV7: Đây là nguyên nhân gây nên các bệnh về chân - tay - miệng và viêm não - viêm màng não;
• Nhiễm virus Coxsackie và ECHO với thể bệnh viêm màng não vô khuẩn kèm theo triệu chứng liệt.

Trên thực tế chưa có phương pháp đặc hiệu để điều trị bệnh bại liệt do đây là loại bệnh truyền nhiễm do virus gây ra. Bản chất của điều trị bệnh bại liệt là điều trị nâng đỡ và điều trị triệu chứng:

• Cho bệnh nhân ăn sinh tố và truyền dịch để nâng cao thể trạng;

Chưa có phương pháp đặc hiệu để điều trị bệnh bại liệt do vậy, việc điều trị bệnh là điều trị nâng đỡ và điều trị triệu chứng

• Nếu có dấu hiệu của liệt tủy thì cần hỗ trợ hô hấp;
• Sử dụng thuốc: aspirin giảm đau hoặc kháng sinh nếu xuất  hiện bội nhiễm vi khuẩn. Thuốc được dùng dưới chỉ định và hướng dẫn của bác sĩ chuyên khoa;
• Phục hồi chức năng vận động và khắc phục các di chứng cho bệnh nhân.