Bệnh lý đám rối thần kinh cánh tay do rất nguyên nhân gây tổn thương đám rối thần kinh cánh tay, có thể cấp tính hoặc tiến triển từ từ. Trong đó chấn thương là nguyên nhân thường gặp nhất.

Giải phẫu đám rối thần kinh cánh tay

- Các  rễ thần kinh từ C5 đến T1 góp phần tạo nên đám rối thần kinh cánh tay.

Giải phẫu đám rối thần kinh cánh tay

- Rễ C5 và C6 hợp nhất tạo thành thân nhất trên. Rễ C7 tạo thành thân nhất giữa. Rễ C8 và T1 hợp nhất tạo thành thân nhất dưới.

- Mỗi thân nhất lại phân tiếp ngành trước và sau (3 ngành trước và 3 nghành sau). Các nghành nối với nhau thành thân nhì:

+ Ngành trước của thân nhất trên và ngành trước thân nhất giữa tạo thân nhì trước ngoài.

+ Ngành trước của thân nhất dưới tạo nên thân nhì trước trong.

+ Ba ngành sau của thân nhất trên, giữa và dưới nối với nhau tạo thành thân nhì sau.

- Từ các thân nhì tác ra các dây thần kinh.

+ Thân nhì trước ngoài tách ra rễ ngoài của dây thần kinh giữa và dây thần kinh cơ bì.

+ Thân nhì trước trong tách ra rễ trong của dây thần kinh giữa, dây thần kinh trụ, dây thần kinh cẳng tay bì trong và dây phụ cánh tay bì trong.

+ Thân nhì sau tách ra dây thần kinh mũ và dây thần kinh quay.

- Ngoài ra, đám rối dây thần kinh cánh tay còn tách ra nhiều dây thần kinh nhỏ để tới chi phối cho các cơ ở vùng vai nách: dây thần kinh cơ ngực to, thần kinh cơ răng to, thần kinh cơ trên sống...

- Cơ sở bệnh lý và những thay đổi mô học được thấy với tổn thương đám rối thần kinh cánh tay thay đổi theo các nguyên nhân cơ bản gồm chèn ép, cắt ngang, thiếu máu cục bộ, viêm, bất thường chuyển hóa, ung thư và xạ trị. Vì đám rối thần kinh cánh tay tương đối khó tiếp cận để khám trực tiếp, nên hầu hết các quá trình bệnh lý đều được suy luận thần kinh.

- Chấn thương là nguyên nhân phổ biến nhất của tổn thương đám rối thần kinh cánh tay ở trẻ em và người lớn: Tai nạn xe cơ giới (đặc biệt liên quan đến người đi mô tô), tai nạn, chấn thương thể thao,vết thương do súng bắn, vết rách và vết cắn của động vật ... là những nguyên nhân gây ra chấn thương đám rối thần kinh cánh tay.

Chấn thương là nguyên nhân phổ biến nhất của tổn thương đám rối thần kinh cánh tay ở trẻ em và người lớn

+ Cắt đứt thần kinh: thường kèm theo tổn thương mạch máu. Đứt dây thần kinh gây hậu quả nghiêm trọng: hai đầu bị đứt kéo ra xa do chun giãn.

+ Kéo căng các dây thần kinh: dù các dây thần kinh có thể không đứt nhưng tổ chức liên kết có thể tổn thương, thiếu máu cục bộ

+ Đụng dập thần kinh: thường kèm theo đụng dập xương và các tổ chức mô mềm khác, thâm nhiễm và phù nề tại chỗ gây thiếu máu cục bộ gây mất Myelin từng đoạn.

- Sự chèn ép dây thần kinh tương đối ít phổ biến vì đám rối thần kinh cánh tay được bảo vệ bởi các cấu trúc xương. Chèn ép ở tư thế không thíc hợp (đeo ba lô, hôn mê, khi ngủ, lúc làm việc..), chèn ép do bệnh lý (như ga rô, can xương đòn sau gãy...) là nguyên nhân thường xuyên nhất của chấn thương chèn ép dây thần kinh vào đám rối thần kinh cánh tay. Các lực tập trung vào vùng vai dẫn đến sự chèn ép, thiếu máu cục bộ tại chỗ gây mất myelin từng đoạn.

+ Thiếu máu cục bộ do tắc các mạch nhỏ trong màng cứng thường gặp hơn thiếu máu cục bộ do tắc các mạch lớn. Thiếu máu cục bộ gây ra tổn thương tại chỗ (rễ thần kinh).

+ Viêm, có thể dẫn đến tắc mạch máu nhỏ, được cho là gây ra các đám rối thần kinh cánh tay khởi phát cấp tính. Tuy nhiên, các sự kiện dẫn đến phản ứng viêm như vậy và hậu quả của nó vẫn chưa được hiểu rõ.

+ Bất thường về chuyển hóa là bệnh đái tháo đường gây tổn thương mạch nhỏ.

+ Khối ung thư tại chỗ gây chèn ép,  sự xâm lấn của các tế bào ung thư dọc theo dây thần kinh.

+ Xạ trị ung thư là nguyên nhân phổ biến gây tổn thương các dây thần kinh đám rối cánh tay. Tác động độc hại của bức xạ có thể làm tổn thương trực tiếp sợi trục cũng như mô khác.

- Sự khởi đầu của các triệu chứng từ đám rối thần kinh cánh tay có thể thay đổi từ cấp tính đến âm ỉ kéo dài. Khởi phát cấp tính thường được đặc trưng bởi đau ở vai hoặc phần cánh cánh tay, trong khi khởi phát đau âm ỉ có thể biểu hiện như: đau âm ỉ tăng dần, tê liệt dần dần, yếu các cơ tăng dần. Khởi phát cấp tính thường gặp trong trường hợp  có chấn thương. Tiến triển mãn tính thường gặp ở những bệnh có ung thư (tại chỗ hoặc di căn đến) và  xạ trị.

- Các dấu hiệu lâm sàng của bệnh đám rối cánh tay bao gồm yếu cơ, teo cơ và mất cảm giác. Với chứng đau đám rối thần kinh khởi phát cấp tính, có thể khó phân biệt tình trạng yếu thực sự với hạn chế vận động do đau.

- Teo cơ có thể không được phát hiện trong vài tuần đầu.

- Phản xạ gân xương có thể bị giảm ở những cơ yếu.

- Mất cảm giác thường liên quan đến sự phân bố dây thần kinh, nhưng có thể lan tỏa hoặc theo sự phân bố của các dây thần kinh tổn thương

Một số hội chứng thường gặp trên lâm sàng

Hội chứng Pancoast - Tobias

- Tổn thường rễ C8 - T1 thường do u di căn vào thân nhất của đám rối cánh tay và hạch sao (thường do ung thư đình phổi).

- Bệnh nhân thường đau dữ dội vùng vai.

- Có dấu hiệu Claude - Bernad - Horner cùng bên đau vai: sụp mi, co đồn tử, giảm tiết mồ hôi mặt cùng bên.

- Ngoài ra còn có biều hiện triệu chứng khác nếu chèn ép do u phổi: triệu chứng đường hô hấp, sụt cân, ho ra máu …

Hội chứng Pancoast - Tobias

Hội chứng lối thoát ngực

- Chèn ép đám rối cánh tay và động mạch dưới đòn đoạn đi từ cổ đến vùng nách.

- Nguyên nhân đa dạng như: gai đốt sống cổ VII bẩm sinh, can xương đòn sau gãy, hẹp các đầu can cơ bậc thang …

- Với tỷ lệ ước tính là 1: 1.000.000, và xảy ra phổ biến nhất ở nữ giới, với tỷ lệ giữa nữ và nam là 9: 1.

- Các triệu chứng của TOS bao gồm:

+ Teo cơ một bên từ từ yếu đi của các cơ bàn tay. 

+ Giảm cảm giác vùng chi phối của C8 - T1: từ ngực , hóm nách chạy xuống mặt trong cánh tay cẳng tay xuống ngón 4,5.

- Dấu hiệu tổn thương mạch máu phối hợp:

+ Hội chứng Raynaud: thay đổi màu sắc da tái nhợt , xanh , ban đỏ…thường đầu ngón tay, chỉ bị cánh tay bên tổn thương để phân biệt Hội chứng Raynaux do các nguyên nhân khác.

+ Mất mạch quay, mất cân xứng huyết áp động mạch cánh tay hai bên

- Giảm cảm giác và dấu hiệu mạch máu thường xuất hiện điển hình khi làm một số động tác như quay đầy về phía tổn thương và hít sâu (nghiệp pháp Adson).

Hội chứng Parsonade - Turner (chứng teo cơ bả vai do thần kinh)

- Bệnh thường xảy ra ở nam giới.

- Cơ chế bệnh sinh không rõ những thường thấy yếu tố khởi phát bệnh (sau tiêm chủng). Do vậy nghĩ nhiều đến cơ chế tự miễn dịch.

-  Triệu chứng bao gồm:

+ Bệnh nhân yếu cơ gốc chi.

+ Đau dữ dội ở vai.

+ Yếu cơ và teo cơ xảy ra chủ yếu những cơ do rễ C5-C6 chi phối (cơ trên gai, cơ răng to, cơ delta, cơ nhị đầu cánh tay) và các cơ thang, cơ tam đầu.

+ Tổn thương ban đầu cùng bên sau đó có thể lan sang bên kia.

+ Tiến triển: bệnh nhân có thể phục hồi một phần vận động nhưng teo cơ thì dai dẳng

Liệt ba - lô

Đây là một chứng rối loạn đám rối trên. Bệnh nhân mắc chứng này có biểu hiện yếu ở cánh tay và / hoặc vai không đau, thường là một bên, sau khi đeo ba lô hoặc thiết bị tương tự  trong một thời gian dài, dẫn đến tổn thương thân nhất trên là  thường gặp nhất. Một số giảm cảm giác cánh tay.

Bệnh đám rối thần kinh cánh tay di truyền 

-  Bệnh đám rối thần kinh cánh tay di truyền (MIM 162100), là một chứng rối loạn ưu thế NST thường hiếm gặp, đặc trưng bởi các đám rối thần kinh cánh tay tái phát, đau đớn. do các đột biến trong gen septin 9 (SEPT9) trên nhiễm sắc thể 17q25.

- Các triệu chứng đau và dị cảm vai - cánh tay, sau đó là liệt vai và cánh tay.

- Mặc dù bất kỳ dây thần kinh nào trong đám rối thần kinh cánh tay đều có thể liên quan, nhưng chấn thương ở phần trên của đám rối thần kinh cánh tay là thường xuyên nhất. Liên quan đến dây thần kinh ngực dài là phổ biến, và có thể rối loạn chức năng hệ thần kinh tự chủ.

- Các đặc điểm nổi bật của bệnh đám rối thần kinh cánh tay di truyền bao gồm tầm vóc thấp, thiểu sản, khuôn mặt nhỏ, nếp gấp da bất thường và nếp nhăn trên cổ.

- Đo dẫn truyền thần kinh chi trên (Nerve conduction studies): tổn thương bệnh lý chính ở hầu hết các đám rối là tổn thương sợi trục, hủy myelin và khối dẫn truyền với biểu hiện giảm dẫn truyền vận động và cảm giác thần kinh ngoại vi, giảm biên độ co cơ, block dẫn truyền vận động.

- Điện cơ kim (Electromyography - EMG): là xét nghiệm nhạy cảm nhất về tổn thương sợi trục trong dây thần kinh vận động và có thể khu trú thêm tổn thương. Ngoài ra, về cơ bản, bất kỳ cơ nào cũng có thể được nghiên cứu bằng kim EMG, và do đó, bất kỳ yếu tố nào của đám rối đều có thể được đánh giá. Tuy nhiên, hoạt động tự phát bất thường dưới dạng nhọn sóng dương và điện thế rung giật sơi cơ có thể không rõ ràng trong ba tuần sau khi khởi phát bệnh.

- Hình ảnh chụp x - quang ngực và cột sống thường quy có thể cho thấy các tổn thương xương hoặc khớp vai, tổn thương gợi ý vùng đỉnh phổi.

- Chụp cắt lớp vi tính (CT) hữu ích để phát hiện các bất thường về xương, u đỉnh phổi và các u rễ thần kinh.

Chụp cắt lớp vi tính (CT) hữu ích để phát hiện các bất thường về xương, u đỉnh phổi và các u rễ thần kinh.

- Chụp cộng hưởng từ đám rối thần kinh cánh tay là một thủ thuật chuyên biệt có thể hình dung từng rễ, các đoạn của đám rối và dây thần kinh ngoại vi. Nó có độ đặc hiệu thấp nhưng nhạy hơn đối với các tổn thương đám rối, và có thể xác định các yếu tố tại chỗ liên quan đến khả năng chèn ép, bao gồm phù dây thần kinh.

- Việc điều trị tùy thuộc vào nguyên nhân của bệnh.

- Phẫu thuật:

+ Nguyên nhân chèn ép: giải phóng khối chèn ép.

+ Đứt thần kinh: Vi phẫu nối thần kinh, ghép thần kinh.

- Điều trị giảm đau:

+ Thuốc giảm đau thần kinh: Pregabalin, Gabapentin…

+ Thuốc chống trầm cảm: amytriptilin…

- Tập phục hồi chức năng

Tập phục hồi chức năng

Tóm lại bệnh lý đám rối thần kinh cánh tay là tổn thương đám rối thần kinh cánh tay phức tap có thể cấp tính hoặc diễn biến từ từ tăng dần. Tùy nguyên nhân cụ thể có triệu chứng và phương pháp điều trị khác nhau. Trong đó nguyên nhân chấn thương là thường gặp nhất và có thể phòng tránh được.