Bệnh bò điên (tên gọi khoa học: Creutzfeldt-Jakob) là một chứng bệnh do rối loạn thoái hoá não khiến bệnh nhân bị mất trí nhớ và có thể gây tử vong. Bò điên có các biểu hiện bệnh giống với các bệnh lý mất trí nhớ khác như Alzheimer. Tuy nhiên bệnh bò điên lại diễn tiến nhanh hơn nhiều.

Vào những năm 1990, công chúng đã chứng kiến sự xuất hiện của bệnh bò điên khi những người ở Anh sau khi ăn não hoặc mô tuỷ sống ở bò chứa mầm bệnh thì đã phát tác bệnh bò điên.

Bò điên là bệnh do rối loạn thoái hoá não khiến bệnh nhân bị mất trí nhớ và có thể gây tử vong

Ngày nay bệnh bò điên tuy hiếm gặp nhưng lại gây nên những biến chứng nghiêm trọng. Trên thế giới, tỷ lệ mắc bệnh này là 1/1 triệu người mỗi năm và người lớn tuổi là đối tượng dễ mắc bệnh này hơn.

Ở Việt Nam trong những năm qua cũng có ghi nhận một số trường hợp nghi ngờ mắc bệnh bò điên, nhưng do cơ sở vật chất còn thiếu thốn để chẩn đoán ra bệnh đồng thời bệnh thường diễn tiến rất nhanh cũng như chưa tìm ra thuốc đặc trị nên những ca mắc bò điên thường được xuất viện về nhà.

Bản thân bệnh bò điên và các biến thể của căn bệnh này đều nằm trong nhóm những bệnh truyền nhiễm gây bệnh tích nhũn não (tên tiếng Anh là transmissible spongiform encephalopathies - TSEs). Khi soi các mô não bị tổn thương dưới kính hiển vi có thể nhìn thấy những lỗ xốp.

Khi soi các mô não bị tổn thương do bệnh bò điên dưới kính hiển vi có thể nhìn thấy những lỗ xốp

Căn nguyên của bệnh bò điên và những TSE  khác là do một loại protein bị đột biến, loại protein này còn được gọi là prion. Ở điều kiện bình thường thì nó không gây hại tới sức khoẻ con người, chỉ khi bị biến dạng thì chúng sẽ tạo điều kiện nhiễm khuẩn, gây đảo lộn các quá trình sinh học bình thường ở cơ thể con người.

Khi bị mắc bệnh bò điên, bệnh nhân sẽ xuất hiện các dấu hiệu suy giảm sức khỏe tâm thần một cách nhanh chóng, thường chỉ trong vòng vài tháng. Dưới đây là những biểu hiện ban đầu điển hình khi mắc bệnh bò điên:

• Chán nản.
• Lo âu.
• Tính cách thay đổi.

Khi bị mắc bệnh bò điên, bệnh nhân sẽ xuất hiện các dấu hiệu suy giảm sức khỏe tâm thần một cách nhanh chóng

• Mất trí nhớ.
• Giảm thị lực hoặc bị mù.
• Khó nuốt.
• Khó nói.
• Suy nghĩ rối loạn.
• Mất ngủ.
• Di chuyển đột ngột.

Bệnh càng nặng thì các dấu hiệu về sức khỏe tâm thần càng nghiêm trọng hơn. Phần lớn trong các trường hợp mắc bệnh bò điên, người bệnh sẽ dần rơi vào trạng thái hôn mê, suy hô hấp, suy tim, viêm phổi, nhiễm trùng,... cuối cùng là tử vong. Thời gian kể từ khi bị nhiễm bệnh đến lúc tử vong là trong vòng 1 năm.

Tỷ lệ mắc bệnh bò điên khá thấp. Thường thì căn bệnh này sẽ không lây truyền qua các hoạt động như ho, hắt hơi, tiếp xúc da hoặc là quan hệ tình dục. Tuy nhiên có 3 con đường chính có thể lây nhiễm bệnh bò điên đó là:

- Phần lớn các trường hợp bệnh không xác định được rõ nguồn lây, được gọi là bệnh bò điên lẻ tẻ hoặc tự phát.

- Do lây nhiễm thông qua phẫu thuật ghép da hoặc ghép giác mạc vì mẫu mô được ghép có chứa mầm bệnh của người hiến tặng. Bên cạnh đó dụng cụ phẫu thuật bị nhiễm khuẩn cũng có thể là trung gian gây bệnh vì các prion bất thường không thể bị tiêu diệt với những phương pháp khử trùng thông thường. Trường hợp này được gọi là bị bệnh bò điên do điều trị.

Bệnh bò điên có thể do di truyền

- Do di truyền: một số trường hợp nếu người thân trong gia đình đã từng mắc bệnh bò điên hoặc xét nghiệm cho ra kết quả dương tính với đột biến gen liên quan tới bệnh lý này thì cũng có nguy cơ cao bị mắc bệnh bò điên. Trường hợp này còn được gọi là bệnh bò điên gia đình.

- Do bệnh nhân ăn phải thịt bò bị nhiễm bệnh.

Hầu hết các trường hợp bệnh bò điên xảy ra không rõ nguyên nhân và không có yếu tố nguy cơ nào có thể được xác định. Tuy nhiên, một vài yếu tố có thể có liên quan đến các biến thể khác nhau của bệnh bò điên như:

- Tuổi tác: Bệnh bò điên có xu hướng phát triển muộn, thường là khoảng 60 tuổi. Khởi phát bệnh bò điên di truyền theo gia đình xảy ra sớm hơn một chút và bệnh đã ảnh hưởng đến những người ở độ tuổi trẻ hơn nhiều, thường là sau 20 tuổi.

Đối tượng dễ mắc bệnh bò điên khá đa dạng 

- Di truyền: Với những người đã có người thân mắc bệnh bò điên thì khả năng cao thế hệ sau cũng sẽ mắc bệnh tương tự. Chỉ cần thường hưởng 1 gen đột biến từ bố hoặc mẹ cũng đủ để phát triển thành bệnh.

- Phân tích di truyền ở những người bị bệnh bò điên do điều trị (iatrogenic CJD) và các biến thể của bệnh bò điên cho thấy rằng việc thừa hưởng các bản sao giống hệt nhau của một số biến thể của gen prion có thể làm tăng nguy cơ phát triển bệnh bò điên nếu tiếp xúc với mô bị ô nhiễm.

- Tiếp xúc với mô bị ô nhiễm. Những người được điều trị bằng hormone tăng trưởng của con người có nguồn gốc từ tuyến yên hoặc những người ghép  màng cứng của não có thể có nguy cơ mắc bệnh bò điên do điều trị.

- Nguy cơ mắc bệnh bò điên từ việc ăn thịt bò bị ô nhiễm rất khó xác định. Nhìn chung, nếu các quốc gia thực hiện hiệu quả các biện pháp quản lý thực phẩm, rủi ro mắc bệnh bò điên hầu như không có

Ngày nay do chưa có phương pháp để bảo vệ con người khỏi bệnh bò điên dạng lẻ tẻ nên nếu bệnh nhân đã có tiền sử người thân mắc những bệnh liên quan tới hệ thần kinh, cần lắng nghe tư vấn từ các chuyên gia di truyền học nhằm lưu ý tới những khả năng mắc bệnh bò điên, hoặc nguy cơ phát triển từ chưa bị bệnh thành mắc bệnh.

Khuyến cáo đối với các tổ chức, cơ sở y tế và các bệnh viện về việc tuân thủ quy trình kiểm soát nhiễm khuẩn để ngăn chặn nguy cơ lây nhiễm bệnh bò điên do điều trị:

- Tiêu huỷ ngay lập tức những dụng cụ phẫu thuật dùng cho người bệnh đã mắc hoặc nghi ngờ mắc bệnh bò điên.

- Chỉ sử dụng một lần các dụng cụ thủ thuật cho một người bệnh, ví dụ như khi thực hiện chọc dò tủy sống.

- Sử dụng hormone tăng trưởng tổng hợp, không dùng loại có nguồn gốc từ tuyến yên của con người. 

Những người dưới đây không nên đi hiến máu:

- Đã từng điều trị phẫu thuật mổ ghép vỏ não.

- Trong gia đình có người thân mắc bệnh bò điên.

- Đã từng tiếp nhận điều trị bằng hormone tăng trưởng có nguồn gốc từ con người.

- Đã từng sống trong vùng có dịch tễ, đặc biệt là ở Anh giai đoạn 1980 - 1996, sống ở châu Âu từ năm 1980 trong vòng 5 năm, từng được truyền máu ở Pháp hoặc Hoa Kỳ từ năm 1980  (theo khuyến cáo từ cơ quan Y tế Hoa Kỳ).

- Đã từng được tiêm insulin bò từ năm 1980

Biện pháp nhằm kiểm soát các nguồn lây nhiễm tiềm ẩn của bệnh bò điên: Phần lớn các quốc gia đã thực hiện các phương pháp nhằm ngăn ngừa mô nhiễm bệnh viêm não ở bò xâm nhập vào các nguồn thực phẩm, đó là:

- Thắt chặt các thủ tục nhập khẩu, kiểm soát chất lượng thực phẩm để đối phó với các động vật nhiễm bệnh.

- Hạn chế tối đã việc nhập khẩu gia súc từ các quốc gia, khu vực nơi đang lưu hành bệnh viêm não thể bọt biển ở bò.

- Các quy định nghiêm ngặt về thức ăn chăn nuôi.

Các quy định nghiêm ngặt về thức ăn chăn nuôi

- Thực hiện các biện pháp xét nghiệm và giám sát trong việc theo dõi sức khỏe gia súc.

- Giới hạn những bộ phận gia súc có thể được chế biến thành thực phẩm như: không dùng nội tạng, não động vật,...

Chỉ khi tiến hành sinh thiết não hoặc kiểm tra các mô não sau khi bệnh nhân tử vong (khám nghiệm tử thi) thì mới có thể đưa ra kết luận chẩn đoán chính xác bệnh bò điên. Tuy nhiên, bác sĩ cũng có thể dựa vào những yếu tố như tiền sử bệnh lý, khám thần kinh và chỉ định bệnh nhân thực hiện các xét nghiệm cần thiết để chẩn đoán bệnh.

Các triệu chứng đặc trưng có thể phát hiện khi khám thực thể bao gồm: co thắt, co giật cơ, phản xạ bất thường và những vấn đề liên quan. Ngoài ra bệnh nhân cũng có thể mắc các tật điểm mù, gặp rối loạn nhận thức không gian thị giác. Các xét dưới đây sẽ hỗ trợ cho việc chẩn đoán bệnh bò điên được chính xác hơn:

- Chọc dịch não tuỷ để xét nghiệm: đây là loại dịch bao quanh tuỷ sống và vùng đệm của não. Bác sĩ sẽ hút mẫu dịch não tuỷ đem đi xét nghiệm nhằm tìm ra sự tồn tại của  một loại protein đặc biệt chứa trong dịch tủy sống. Đây thường là dấu hiệu cho thấy bệnh nhân đã bị mắc bệnh bò điên và các biến thể của nó.

Nên thăm khám để được chẩn đoán đúng bệnh tình 

- Chụp MRI: phương pháp chẩn đoán này cho phép thu lại hình ảnh cắt  ngang của não bộ và cơ thể của bệnh nhân bằng cách sử dụng từ trường và sóng radio. Kỹ thuật này rất có ích đối với việc chẩn đoán những rối loạn não do hình ảnh thu được có độ phân giải cao.

- Điện não đồ (EEG): đo hoạt động điện của não thông qua việc đặt trên các điện cực trên da đầu của bệnh nhân. Thường người nào mà mắc bệnh bò điên sẽ biểu hiện sóng điện não đặc trưng và bất thường.

Tin đáng buồn đó là hiện nay vẫn chưa có biện pháp giúp điều trị hiệu quả bệnh bò điên cũng như những biến thể của căn bệnh này. Y học đã cho thử nghiệm một số loại thuốc tiềm năng nhưng lại không thu được kết quả khả quan. Do vậy, việc điều trị chỉ có ý nghĩa giúp bệnh nhân giảm đau và kiểm soát các triệu chứng khác, để bệnh nhân bớt phải chịu đau đớn và bất tiện từ bệnh bò điên.