Dị ứng thực phẩm chủ yếu là phản ứng miễn dịch qua trung gian immunoglobulin E (IgE). Cơ chế này xảy ra khi hệ miễn dịch của một người nhầm lẫn các protein có trong thực phẩm là mối đe dọa, mặc dù chúng thực tế là vô hại. Các bước cơ bản trong phản ứng này bao gồm:

• Tiếp xúc đầu tiên: Khi một người bị dị ứng thực phẩm ăn phải thực phẩm chứa protein mà cơ thể nhận diện là nguy hiểm, hệ miễn dịch sẽ sản sinh các kháng thể IgE đặc hiệu đối với protein này. Quá trình này được gọi là "sensitization" (tạo cảm ứng miễn dịch).
• Tiếp xúc lần thứ hai: Khi người bệnh ăn lại thực phẩm chứa protein đó, IgE sẽ gắn kết với các tế bào mast (tế bào bạch cầu) và basophils (tế bào bạch cầu hạt), khiến chúng giải phóng một loạt các chất trung gian hóa học như histamine, prostaglandin và leukotrienes. Các chất này tác động lên các mô trong cơ thể, gây ra các triệu chứng dị ứng như ngứa ngáy, sưng tấy, và phản ứng nghiêm trọng hơn như khó thở và sốc phản vệ.

Tác nhân gây dị ứng thực phẩm phổ biến

 Các loại hạt

Các loại hạt như đậu phộng, hạnh nhân, óc chó, hồ đào, và các loại hạt khác là những nguyên nhân phổ biến gây dị ứng thực phẩm. Dị ứng với đậu phộng là một trong những dạng dị ứng thực phẩm phổ biến và nguy hiểm nhất, có thể dẫn đến sốc phản vệ nếu không được xử lý kịp thời.

Sữa

Dị ứng với sữa, đặc biệt là sữa bò, là dạng dị ứng thực phẩm phổ biến ở trẻ em. Trẻ em bị dị ứng với protein trong sữa bò có thể gặp phải các triệu chứng như nôn mửa, tiêu chảy, phát ban, và trong trường hợp nghiêm trọng, có thể gây khó thở hoặc sốc phản vệ.

Trứng

Protein trong lòng trắng trứng là nguyên nhân chính gây ra phản ứng dị ứng. Các triệu chứng bao gồm mề đay, khó thở, và nôn mửa.

Hải sản 

Dị ứng với hải sản như tôm, cua, sò, và ốc là một dạng dị ứng thực phẩm phổ biến ở người trưởng thành. Phản ứng có thể xảy ra ngay lập tức sau khi tiêu thụ hải sản, với các triệu chứng như phát ban, khó thở, hoặc thậm chí là sốc phản vệ.

 Lúa mì và đậu nành

Mặc dù ít phổ biến hơn so với các nhóm thực phẩm trên, dị ứng với lúa mì và đậu nành vẫn có thể xảy ra. 

Dị ứng thực phẩm là tình trạng phản ứng của hệ miễn dịch với một loại thức ăn nào đó khi đưa vào cơ thể

Dị ứng thực phẩm có thể xảy ra ở bất kỳ độ tuổi nào, nhưng thường gặp nhất ở trẻ em. Các yếu tố nguy cơ làm tăng khả năng dị ứng thực phẩm bao gồm:

• Di truyền: Nếu một hoặc cả hai bố mẹ có dị ứng (thực phẩm, phấn hoa, động vật), con cái có nguy cơ cao hơn bị dị ứng thực phẩm.
• Môi trường sống: Trẻ em sống trong môi trường có tỷ lệ dị ứng cao (chẳng hạn như môi trường đô thị) có nguy cơ bị dị ứng thực phẩm cao hơn.
• Chế độ ăn uống và tiếp xúc: Các nghiên cứu cho thấy việc cho trẻ tiếp xúc với thực phẩm như lúa mì, đậu phộng từ khi còn nhỏ có thể giúp ngăn ngừa dị ứng (Anvari et al., 2019).

Mặc dù không thể hoàn toàn ngăn ngừa dị ứng thực phẩm, nhưng một số biện pháp có thể giảm thiểu nguy cơ mắc phải:

Một số biện pháp phòng ngừa dị ứng thực phẩm hiệu quả

• Sử dụng thực phẩm đúng cách: Việc cho trẻ tiếp xúc với các thực phẩm có thể gây dị ứng sớm có thể giúp giảm nguy cơ mắc bệnh (Anvari et al., 2019).
• Giáo dục cộng đồng: Việc tăng cường nhận thức về dị ứng thực phẩm trong cộng đồng giúp mọi người nhận diện và xử lý kịp thời các triệu chứng.

Câu hỏi thường gặp liên quan đến dị ứng thực phẩm

Thuốc kháng histamin có ngăn chặn sốc phản vệ do dị ứng thực phẩm không?

Thuốc không thể ngăn chặn sốc phản vệ mà chỉ có thể giúp giảm một số triệu chứng nhẹ như ngứa miệng hoặc nổi mề đay.

Sự khác biệt giữa dị ứng thực phẩm và không dung nạp thực phẩm là gì?

Dị ứng thực phẩm liên quan đến miễn dịch của cơ thể và có thể đe dọa tính mạng. Chỉ một lượng nhỏ thực phẩm gây dị ứng cũng có thể gây ảnh hưởng đến tiêu hóa, nổi mề đay hoặc phù nề đường hô hấp.

Không dung nạp thực phẩm là khi cơ thể khó tiêu hoá thức ăn. Gây khó chịu kèm theo đau bụng nhưng không nguy hiểm đến tính mạng và không liên quan đến hệ thống miễn dịch. Phổ biến nhất là triệu chứng không dung nạp lactose - một loại đường tự nhiên có trong sữa.

Tiền sử bệnh

Là yếu tố quan trọng giúp bác sĩ xác định nguyên nhân dị ứng. Người bệnh sẽ được hỏi chi tiết về các triệu chứng xuất hiện sau khi ăn thực phẩm, cũng như mức độ nghiêm trọng của phản ứng.

 Xét nghiệm da (Skin prick test)

Xét nghiệm da là phương pháp phổ biến để chẩn đoán dị ứng thực phẩm. Trong xét nghiệm này, các giọt chất gây dị ứng sẽ được nhỏ lên da và bác sĩ dùng một chiếc kim nhỏ để tạo ra một vết xước nhẹ. Nếu da xuất hiện mẩn đỏ hoặc sưng tấy, có thể xác nhận dị ứng với chất gây dị ứng đó.

 Xét nghiệm IgE trong máu

Xét nghiệm IgE giúp đo lường nồng độ IgE đặc hiệu trong máu đối với các loại thực phẩm cụ thể. Nếu nồng độ IgE cao, điều này cho thấy cơ thể có phản ứng dị ứng đối với thực phẩm đó.

Thử thách thực phẩm

Thử thách thực phẩm (oral food challenge) là phương pháp chuẩn vàng trong chẩn đoán dị ứng thực phẩm, đặc biệt là khi các xét nghiệm da và xét nghiệm máu không cho kết quả rõ ràng. Trong thử thách này, bệnh nhân sẽ ăn một lượng nhỏ thực phẩm nghi ngờ dưới sự giám sát của bác sĩ để quan sát phản ứng dị ứng.

Khi nghi ngờ bạn bị dị ứng thực phẩm, bác sĩ sẽ yêu cầu xét nghiệm dị ứng

Điều trị dị ứng thực phẩm tập trung vào việc giảm thiểu hoặc ngừng tiếp xúc với thực phẩm gây dị ứng và kiểm soát các triệu chứng khi phản ứng dị ứng xảy ra.

Tránh tiếp xúc với thực phẩm gây dị ứng

Cách điều trị hiệu quả nhất đối với dị ứng thực phẩm là tránh ăn hoặc tiếp xúc với thực phẩm gây dị ứng. Điều này đòi hỏi bệnh nhân và gia đình phải rất thận trọng trong việc lựa chọn thực phẩm.

Sử dụng thuốc điều trị

• Antihistamines: Thuốc kháng histamin giúp giảm các triệu chứng nhẹ như ngứa và phát ban.
• Corticosteroids: Dùng cho các trường hợp dị ứng nghiêm trọng để giảm viêm và kiểm soát các triệu chứng.
• Epinephrine (Adrenaline): Đây là thuốc cấp cứu cho những người bị sốc phản vệ, giúp ngừng các triệu chứng nguy hiểm như khó thở và tụt huyết áp.

Liệu pháp miễn dịch (Immunotherapy)

Là một phương pháp mới trong điều trị dị ứng thực phẩm. Liệu pháp này được thực hiện bằng cách cho người bệnh ăn hoặc uống một lượng nhỏ thức ăn hoặc đồ uống bị dị ứng và từ từ tăng dần lượng thức ăn hoặc đồ uống để giúp cơ thể quen với chất gây dị ứng và giảm phản ứng miễn dịch. Các nghiên cứu gần đây cho thấy liệu pháp này có thể làm giảm mức độ nhạy cảm của bệnh nhân đối với một số loại thực phẩm (Yu et al., 2016).

Giải quyết các vấn đề về dinh dưỡng

Khi một người mắc dị ứng thực phẩm, việc tránh ăn các thực phẩm có thể gây ra phản ứng dị ứng là rất quan trọng, tuy nhiên có thể làm tăng nguy cơ thiếu hụt một số nhóm chất dinh dưỡng thiết yếu nếu không có kế hoạch thay thế hợp lý. Chính vì vậy, giải quyết vấn đề dinh dưỡng cho người bị dị ứng thực phẩm là một yếu tố quan trọng trong quá trình điều trị và duy trì sức khỏe lâu dài.

Thay thế thực phẩm gây dị ứng

Một trong những cách giải quyết vấn đề dinh dưỡng là thay thế các thực phẩm gây dị ứng bằng các thực phẩm khác có giá trị dinh dưỡng tương tự. Dưới đây là một số phương pháp thay thế thực phẩm phổ biến:

• Thay thế sữa và các sản phẩm từ sữa:

Sữa bò là một trong những nguyên nhân gây dị ứng thực phẩm phổ biến, đặc biệt ở trẻ em. Khi bị dị ứng với sữa, bệnh nhân có thể thay thế sữa bò bằng các loại sữa thực vật như sữa đậu nành, sữa hạnh nhân, sữa yến mạch hoặc sữa gạo. Các sản phẩm sữa thực vật này thường được bổ sung thêm canxi và vitamin D để thay thế cho lượng canxi có trong sữa bò, giúp duy trì sức khỏe xương và răng. 

• Thay thế trứng:

Để thay thế trứng trong chế độ ăn uống, người bệnh có thể sử dụng các sản phẩm thay thế trứng như bột ngô, bột khoai tây, hoặc các sản phẩm thay thế trứng được sản xuất đặc biệt từ tinh bột hoặc protein thực vật. Ngoài ra, có thể sử dụng các loại thực phẩm có chất lượng protein cao như đậu hũ, đậu nành hoặc các loại hạt.

• Thay thế các loại hạt như đậu phộng:

Có thể thay thế đậu phộng bằng các loại hạt không gây dị ứng khác như hạt hạnh nhân, hạt óc chó, hạt lanh, hoặc hạt chia. 

• Thay thế gluten (lúa mì):

Đối với những người bị dị ứng gluten (bệnh celiac hoặc dị ứng với lúa mì), việc thay thế các sản phẩm chứa gluten là điều cần thiết. Các thực phẩm không chứa gluten như bột gạo, bột khoai tây, bột ngô, hoặc bột hạt lúa mạch có thể thay thế bột mì trong các món ăn hàng ngày.

Đảm bảo cung cấp đầy đủ các nhóm chất dinh dưỡng

• Cung cấp đủ protein:

Protein là một trong những dưỡng chất quan trọng giúp xây dựng và sửa chữa tế bào cơ thể. Với những người bị dị ứng thực phẩm, việc tìm kiếm các nguồn protein thay thế là cần thiết. Các nguồn protein thay thế có thể bao gồm các loại thịt gia cầm, cá, các sản phẩm từ đậu nành như đậu hũ và tempeh, cũng như các loại đậu và các loại hạt (lưu ý đến các loại hạt có thể gây dị ứng).

• Sử dụng chất béo lành mạnh:

Nguồn chất béo không bão hòa có thể được cung cấp từ các loại dầu thực vật như dầu ô liu, dầu hạt cải, dầu hạt chia, hay từ các loại hạt như hạt hạnh nhân, hạt óc chó. Ngoài ra có thể bổ sung thêm chất béo omega-3 từ các loại cá như cá hồi hoặc từ dầu hạt lanh, dầu hạt chia.

• Bổ sung vitamin và khoáng chất:

Việc thay thế thực phẩm gây dị ứng có thể dẫn đến thiếu hụt một số vitamin và khoáng chất quan trọng như canxi, vitamin D, vitamin B12 và sắt. Để đảm bảo cung cấp đủ các dưỡng chất này, người bệnh cần bổ sung các nguồn thực phẩm giàu canxi như rau lá xanh đậm, hạt vừng, và các sản phẩm sữa thay thế. Cơ thể chủ yếu được tổng hợp vitamin D qua ánh sáng mặt trời, ngoài ra có thể bổ sung qua thực phẩm hoặc các sản phẩm thay thế sữa. Bổ sung thêm sắt từ thực phẩm như thịt đỏ, đậu, rau xanh và các loại hạt.

 Tư vấn dinh dưỡng cá nhân hóa

Mỗi người bị dị ứng thực phẩm sẽ có những yêu cầu dinh dưỡng riêng biệt và có thể gặp khó khăn trong việc đảm bảo chế độ ăn uống cân bằng. Chính vì vậy, việc tham khảo ý kiến của chuyên gia dinh dưỡng là rất quan trọng để xây dựng một chế độ ăn phù hợp với nhu cầu của từng cá nhân. Chuyên gia dinh dưỡng có thể giúp người bệnh:

• Lập kế hoạch chế độ ăn uống phù hợp và cân đối, đảm bảo cung cấp đủ các nhóm chất dinh dưỡng thiết yếu.
• Giới thiệu các thực phẩm thay thế mới và an toàn, tránh gây ra các phản ứng dị ứng.
• Giám sát chế độ ăn uống và điều chỉnh khi cần thiết, đặc biệt là đối với trẻ em, người cao tuổi hoặc những người có nhu cầu dinh dưỡng đặc biệt.

Giáo dục dinh dưỡng cho người bị dị ứng thực phẩm

Việc cung cấp thông tin và giáo dục về dinh dưỡng cho người bệnh và gia đình cũng rất quan trọng. Cung cấp kiến thức về cách đọc nhãn mác thực phẩm, nhận diện các thành phần có thể gây dị ứng, và cách thay thế thực phẩm gây dị ứng một cách hợp lý.

Hiện nay dị ứng thực phẩm đang ngày càng phổ biến. Chính vì vậy hiểu rõ cách phòng ngừa sẽ giúp giảm thiểu các triệu chứng và nâng cao chất lượng cuộc sống. 

Nếu bạn hoặc người thân đang gặp vấn đề về dị ứng thực phẩm, hệ thống Y tế MEDLATEC có thể giúp bạn điều trị và quản lý tình trạng này hiệu quả. Với đội ngũ bác sĩ chuyên gia trong lĩnh vực dị ứng và miễn dịch, MEDLATEC cung cấp các dịch vụ chẩn đoán chính xác, điều trị kịp thời và tư vấn dinh dưỡng để đảm bảo sức khỏe cho bạn và gia đình.