Viêm amidan xơ teo là gì?

Viêm amidan xơ teo là một dạng của viêm amidan mạn tính, xảy ra khi tổ chức amidan trải qua nhiều đợt viêm cấp hoặc tái phát, dẫn đến tình trạng xơ hóa, teo nhỏ và mất dần chức năng miễn dịch. Không giống như viêm amidan quá phát (amidan to gây ngủ ngáy, thậm chí ngưng thở khi ngủ), amidan xơ teo thường gặp ở người trưởng thành hoặc người cao tuổi.

Viêm amidan xơ teo thường gặp ở người trưởng thành hoặc người cao tuổi.

Trong thể bệnh này, amidan có hình dạng nhỏ lại, bề mặt xơ cứng, hốc amidan chứa nhiều tổ chức xơ và chất bã đậu. Bệnh nhân thường có triệu chứng đau rát họng mạn tính, khô họng, hôi miệng, nuốt vướng, kèm theo tình trạng suy giảm chức năng miễn dịch vùng họng.

Tiên lượng bệnh thường không nguy hiểm ngay tức thì, nhưng về lâu dài có thể gây ra nhiễm trùng tái phát đường hô hấp, biến chứng tim, thận, khớp nếu liên quan đến tình trạng nhiễm liên cầu khuẩn.

Tỷ lệ mắc bệnh

Viêm amidan mạn tính chiếm tỷ lệ đáng kể trong các bệnh lý tai mũi họng. Trong đó, trẻ em và thanh thiếu niên thường gặp thể quá phát, còn người trưởng thành và người cao tuổi hay gặp thể xơ teo.

• Ở nhóm người lớn tuổi, amidan đã trải qua nhiều đợt viêm cấp, cấu trúc bị phá hủy dần, dẫn đến teo xơ.
• Ở trẻ em, bệnh thường khởi đầu bằng các đợt viêm amidan cấp do virus hoặc vi khuẩn, sau đó tiến triển thành viêm amidan mạn tái diễn, lâu dần khiến amidan tăng kích cỡ, còn gọi là quá phát.

 Phân loại viêm amidan mạn tính

Theo y văn, viêm amidan mạn tính gồm hai thể chính:

• Viêm amidan mạn tính quá phát: Amidan to, gây ngủ ngáy, ngưng thở khi ngủ, đôi khi khó nuốt. Thường gặp ở trẻ em.
• Viêm amidan mạn tính xơ teo: Amidan nhỏ, xơ cứng, mất chức năng, thường gặp ở người trưởng thành. Triệu chứng nổi bật là khô rát họng, hôi miệng và nhiễm khuẩn tái phát.

Viêm amidan xơ teo là hậu quả của quá trình viêm amidan mạn tính kéo dài. Trải qua nhiều đợt viêm cấp hoặc tái phát, cấu trúc mô lympho ở amidan dần bị phá hủy, thay thế bằng các tổ chức xơ, khiến amidan teo nhỏ và mất chức năng miễn dịch. Các nhóm nguyên nhân chính bao gồm:

Nhiễm trùng tái diễn

• Vi khuẩn: Liên cầu khuẩn nhóm A (Streptococcus pyogenes) là tác nhân điển hình, ngoài ra còn có tụ cầu vàng, Haemophilus influenzae, Fusobacterium necrophorum... Các vi khuẩn này có khả năng tạo ổ viêm mạn tính trong các khe hốc amidan, gây viêm kéo dài, tạo điều kiện hình thành mô sẹo và xơ hóa.
• Virus: Epstein-Barr virus, adenovirus, cytomegalovirus, herpes simplex... cũng có thể tồn tại lâu dài trong tổ chức amidan, kích thích phản ứng viêm mạn tính.
• Đặc điểm tái phát: Nhiều bệnh nhân phản ứng tốt với kháng sinh trong giai đoạn cấp, nhưng triệu chứng lại quay trở lại ngay sau khi ngưng thuốc. Sự tồn tại của vi khuẩn kháng thuốc hoặc người lành mang vi khuẩn cũng làm bệnh kéo dài.

Một số loại vi khuẩn có khả năng tạo ổ viêm mạn tính trong khe hốc amidan, gây viêm kéo dài, tạo điều kiện hình thành mô sẹo và xơ hoá.

 Cơ địa và yếu tố miễn dịch

Một số người có hệ miễn dịch suy yếu hoặc rối loạn, khiến khả năng loại bỏ tác nhân nhiễm trùng kém, từ đó dễ tiến triển thành viêm mạn tính và xơ teo. Yếu tố gia đình cũng được ghi nhận: Người có thân nhân từng bị viêm amidan mạn tái phát có nguy cơ mắc cao hơn.

Yếu tố môi trường và lối sống

• Ô nhiễm không khí, khói thuốc lá và môi trường nhiều bụi bẩn khiến niêm mạc họng dễ kích ứng, tạo điều kiện cho vi khuẩn và virus xâm nhập.
• Thói quen sinh hoạt: Ăn uống kém vệ sinh, ít uống nước, vệ sinh răng miệng không tốt làm tăng tích tụ vi khuẩn trong hốc amidan, góp phần duy trì ổ viêm.
• Tiếp xúc thường xuyên với nguồn lây: Trẻ em trong môi trường học đường hoặc người lớn làm việc cùng trẻ nhỏ có nguy cơ viêm amidan tái diễn cao.

Yếu tố toàn thân và bệnh lý kèm theo

Một số tình trạng bệnh lý góp phần làm viêm amidan kéo dài, như:

• Trào ngược dạ dày - thực quản (GERD): Dịch acid trào lên họng gây viêm mạn tính, làm nặng tình trạng tổn thương amidan.
• Dị ứng và hen suyễn: Tăng phản ứng viêm mạn tính vùng hầu họng, góp phần thúc đẩy xơ hóa.
• Tuổi tác: Ở người lớn tuổi, hoạt động miễn dịch của amidan suy giảm, dễ dẫn đến tình trạng xơ teo sau nhiều lần viêm.

Bệnh nhân viêm amidan xơ teo thường than phiền đau rát họng kéo dài, nuốt vướng, cảm giác khô họng và hơi thở hôi do bã đậu ứ đọng trong các khe xơ teo. Một số người bị khàn tiếng, mệt mỏi, sốt nhẹ dai dẳng, kèm theo hạch cổ to và đau.

Khám họng cho thấy amidan nhỏ lại, bề mặt xơ cứng, nhiều khe hốc chứa chất bã đậu mềm hoặc cứng (còn gọi là sỏi amidan). Đây là dấu hiệu đặc trưng để phân biệt với thể amidan quá phát (amidan to, mềm, gây nghẹt thở và ngáy).

Nếu để viêm amidan xơ teo tồn tại lâu dài mà không xử trí, bệnh nhân có thể đối mặt với nhiều biến chứng:

• Biến chứng tại chỗ: Áp xe quanh amidan, viêm mô tế bào vùng cổ, viêm xoang, viêm tai giữa tái phát.
• Biến chứng toàn thân: Do liên cầu khuẩn nhóm A gây ra, bao gồm thấp tim, viêm cầu thận cấp, viêm khớp phản ứng. Đây là những biến chứng nguy hiểm, có thể ảnh hưởng đến tim, thận, khớp về lâu dài.
• Rối loạn giấc ngủ: Tình trạng tắc nghẽn đường thở khi ngủ, ngáy to hoặc ngưng thở khi ngủ (OSA) cũng có thể gặp.

Chẩn đoán viêm amidan xơ teo dựa vào kết hợp lâm sàng và dịch tễ:

• Tiền sử: Nhiều đợt viêm amidan cấp hoặc tái phát trong nhiều năm.
• Triệu chứng: Đau họng mạn tính, khàn tiếng, hôi miệng, sốt nhẹ kéo dài.
• Khám thực thể: Amidan teo nhỏ, sẹo xơ, khe hốc chứa bã đậu.

Một số trường hợp có biểu hiện toàn thân như mệt mỏi, viêm họng tái phát, nhiễm trùng hô hấp thường xuyên, gợi ý chức năng miễn dịch tại chỗ đã suy giảm.

Các xét nghiệm cần thiết

Để xác định nguyên nhân và loại trừ biến chứng, bác sĩ có thể chỉ định:

• Cấy dịch họng hoặc test nhanh kháng nguyên: Giúp phát hiện liên cầu khuẩn nhóm A hoặc các tác nhân vi khuẩn khác.
• Công thức máu (CBC): Cho biết tình trạng nhiễm trùng (bạch cầu tăng trong viêm amidan do vi khuẩn, lympho tăng trong viêm amidan do virus).
• Xét nghiệm bổ sung: Trong trường hợp nghi ngờ biến chứng, có thể cần siêu âm hạch cổ hoặc chụp CT để loại trừ áp xe quanh amidan, viêm mô tế bào hoặc áp xe vùng cổ sâu.
• Thăm dò miễn dịch: Ở người lớn tuổi hoặc bệnh nhân suy giảm miễn dịch, nhằm đánh giá chức năng bảo vệ của cơ thể.

Trường hợp nghi ngờ, có thể cần siêu âm hạch cổ hoặc chụp CTscan để loại trừ biến chứng.

Khi nào cần đi khám chuyên khoa?

Người bệnh nên đi khám sớm khi:

• Đau họng kéo dài trên 2 tuần, không cải thiện với điều trị thông thường.
• Hôi miệng, nuốt khó, khàn tiếng dai dẳng.
• Sốt tái phát nhiều lần, kèm theo hạch cổ to.
• Có biểu hiện toàn thân: Mệt mỏi, sút cân, hoặc dấu hiệu nghi ngờ biến chứng về tim, khớp, thận.

Như vậy, chẩn đoán viêm amidan xơ teo đòi hỏi sự kết hợp giữa khám lâm sàng đặc hiệu và xét nghiệm cận lâm sàng để xác định nguyên nhân, đánh giá mức độ tổn thương và định hướng điều trị triệt để.

Biện pháp không dùng thuốc

Ở giai đoạn đầu hoặc khi triệu chứng nhẹ, có thể áp dụng các biện pháp hỗ trợ:

• Giữ vệ sinh răng miệng: Súc miệng nước muối, đánh răng sau ăn để giảm tích tụ vi khuẩn trong hốc amidan.
• Uống nhiều nước, chọn thức ăn mềm, tránh cay nóng nhằm giảm khô rát họng.
• Điều chỉnh môi trường sống: Tránh khói thuốc, bụi bẩn, giữ ẩm không khí.
• Tăng cường miễn dịch: Nghỉ ngơi hợp lý, bổ sung vitamin và dinh dưỡng cân đối.

Những biện pháp này không chữa khỏi nhưng giúp giảm tỷ lệ tái phát và nâng cao chất lượng cuộc sống.

Điều trị nội khoa

Trong đợt viêm cấp, bác sĩ có thể chỉ định:

• Kháng sinh: Nếu xác định do liên cầu khuẩn nhóm A hoặc vi khuẩn khác. Penicillin, amoxicillin là lựa chọn hàng đầu; trường hợp dị ứng có thể dùng macrolid hoặc cephalosporin.
• Thuốc giảm đau, hạ sốt: Paracetamol hoặc ibuprofen giúp giảm đau họng, hạ sốt.
• Thuốc súc họng, xịt họng, viên ngậm chứa kháng viêm, sát khuẩn để giảm triệu chứng tại chỗ.

Điều trị nội khoa chủ yếu nhằm kiểm soát đợt cấp. Tuy nhiên, ở viêm amidan xơ teo, hiệu quả thường hạn chế vì mô amidan đã xơ hóa, không còn chức năng miễn dịch tốt.

Phẫu thuật cắt amidan

Đây là giải pháp duy nhất giúp loại bỏ hoàn toàn ổ viêm xơ teo và ngăn ngừa biến chứng. Chỉ định cắt amidan được đặt ra khi:

• Viêm amidan mạn tính gây triệu chứng kéo dài, ảnh hưởng sinh hoạt và chất lượng cuộc sống.
• Có nhiều đợt viêm amidan cấp tái phát mỗi năm.
• Xuất hiện biến chứng tại chỗ (áp xe quanh amidan, viêm mô tế bào) hoặc toàn thân (viêm khớp, viêm cầu thận, thấp tim).

Nghiên cứu cho thấy cắt amidan giúp giảm rõ rệt tần suất viêm họng, cải thiện chất lượng cuộc sống ở cả trẻ em và người lớn. Thời gian hồi phục trung bình khoảng 10 ngày, nhưng ở người trưởng thành có thể kéo dài hơn. Biến chứng sau mổ ít gặp, chủ yếu là đau họng kéo dài hoặc chảy máu thứ phát.

Phẫu thuật cắt amidan là giải pháp duy nhất giúp loại bỏ hoàn toàn ổ viêm xơ teo và ngăn ngừa biến chứng.

Tiên lượng viêm amidan xơ teo

Khả năng phục hồi

Viêm amidan xơ teo là thể mạn tính, thường không thể hồi phục hoàn toàn bằng điều trị nội khoa, do mô amidan đã bị xơ hóa và teo nhỏ. Điều trị thuốc chỉ giúp kiểm soát triệu chứng tạm thời, giảm đau rát họng, hạn chế bội nhiễm. Tuy nhiên, sau phẫu thuật cắt amidan, phần lớn bệnh nhân cải thiện rõ rệt triệu chứng: Hết đau rát họng kéo dài, giảm hẳn hôi miệng, giấc ngủ và ăn uống trở lại bình thường.

Tỷ lệ tái phát

Ở bệnh nhân chỉ điều trị nội khoa, tỷ lệ tái phát cao, đặc biệt khi có các yếu tố nguy cơ như môi trường bị ô nhiễm, hệ miễn dịch kém, hoặc còn tồn tại ổ viêm mạn tính khác trong đường hô hấp. Sau phẫu thuật cắt amidan, nguy cơ tái phát gần như không còn, bởi ổ viêm đã được loại bỏ hoàn toàn. Tuy nhiên, bệnh nhân vẫn có thể mắc viêm họng do các nguyên nhân khác (viêm họng virus, viêm xoang mạn).

Yếu tố ảnh hưởng

• Tuổi: Người lớn tuổi thường khó hồi phục nhanh sau phẫu thuật, nhưng vẫn đạt hiệu quả giảm triệu chứng lâu dài.
• Tình trạng miễn dịch: Bệnh nhân suy giảm miễn dịch, đái tháo đường hoặc mắc bệnh mạn tính dễ gặp biến chứng hơn.
• Tuân thủ điều trị: Việc dùng kháng sinh đúng liều, giữ gìn vệ sinh răng miệng, thay đổi lối sống đóng vai trò quan trọng trong phòng ngừa tái phát.

Như vậy, viêm amidan xơ teo có tiên lượng tốt nếu được chẩn đoán sớm, điều trị đúng và cắt amidan khi có chỉ định. Ngược lại, trì hoãn xử trí có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm ảnh hưởng sức khỏe lâu dài.