Bệnh lao (tên khoa học: Tuberculosis) nếu là lao phổi có thể lây lan qua không khí, do vi khuẩn lao tên tiếng Anh là Mycobacterium tuberculosis gây nên. Nếu bệnh không được chẩn đoán và chữa trị sớm thì thông qua con đường máu, vi khuẩn lao sẽ di chuyển đến những cơ quan khác và gây bệnh lao tại khu vực đó.

Bệnh lao màng não

Màng não có cấu tạo là một lớp màng bao quang não và tủy sống. Vi khuẩn lao hoàn toàn có thể gây bệnh tại đây. Với sự hiện diện của mình, vi khuẩn lao sẽ khiến màng não bị tổn thương, khi ấy gọi là lao màng não hoặc viêm màng não do lao. Bệnh có thể đe dọa đến mạng sống của người bệnh nếu không phát hiện và điều trị kịp thời.

Ở những nước đang phát triển có tỷ lệ bệnh lao phổi cao thì bệnh lao chính là nguyên nhân chính dẫn đến bệnh viêm màng não. bệnh lao ảnh hưởng đến tất cả đối tượng, lứa tuổi ở mọi quốc gia trên thế giới. Các bác sĩ cần đặc biệt lưu ý tới những trường hợp bệnh nhân bị hoặc nghi ngờ viêm màng não do lao.

Lao màng não thường có tốc độ diễn tiến chậm. Mọi người đều có nguy cơ bị mắc bệnh lao bao gồm cả bệnh lao màng não. Tuy nhiên căn bệnh này thường có ảnh hưởng nghiêm trọng hơn đối với những người phải sống trong điều kiện thiếu thốn, tồi tệ, ví dụ như những người lang thang vô gia cư, người mắc bệnh lý khác, người bị HIV/AIDS,...

Số liệu liên quan đến bệnh lao màng não:

• Mỗi năm ở nước Anh có 150 - 200 ca bệnh lao màng não, ở Mỹ là khoảng 100-120 trường hợp; 
• Vì vi khuẩn lao lây lan qua đường hô hấp nên thường bắt gặp nhiễm trùng lao ở phổi, khoảng 1 - 2% ca bệnh nhiễm trùng tiến triển thành viêm màng não do lao. Ít nhất có 20% tỷ lệ bệnh nhân phải chịu biến chứng lâu dài, nghiêm trọng bao gồm các tổn thương ở não, tê liệt, động kinh, điếc,...;
• Bệnh có tỷ lệ tử vong khá cao (15 - 30%) mặc dù người bệnh đã được điều trị và chăm sóc tích cực.

Triệu chứng bệnh viêm màng não do lao còn phụ thuộc vào thời gian nhiễm bệnh. Những dấu hiệu này có thể ít hoặc nhiều.

Giai đoạn bệnh khởi phát

Thời kỳ này, các triệu chứng của lao màng não thường xuất hiện và kéo dài từ từ trong khoảng vài tuần, điển hình là:

• Bệnh nhân có dấu hiệu sốt nhẹ, đặc biệt là trong khoảng thời gian chiều và tối;
• Người bệnh luôn thấy mệt mỏi, ngủ kém, chán ăn, sụt cân bất thường;
• Trẻ em thì có biểu hiện bỏ ăn, bỏ chơi, buồn ngủ;
• Các triệu chứng thần kinh như mất ngủ, đau đầu, buồn nôn. Ban đầu sẽ biểu hiện ở mức độ nhẹ, về sau càng ngày càng rõ rệt và nặng hơn. Có trường hợp bị co giật cục bộ nhưng dấu hiệu này chỉ thoáng qua.

Triệu chứng bệnh viêm màng não do lao còn phụ thuộc vào thời gian nhiễm bệnh

Giai đoạn toàn phát bệnh

Ở giai đoạn khởi phát thường không thể hiện triệu chứng điển hình nên hay bị bỏ qua hoặc nhầm lẫn với biểu hiện bình thường của cơ thể. Tuy nhiên đến khi các triệu chứng đã rõ rệt và đủ khiến bệnh nhân phát hiện ra thì bệnh đã tiến triển nặng. Khi đó, người bệnh có thể phải trải qua những triệu chứng như sau:

• Thường xuyên bị đau nhức đầu âm ỉ. Có lúc lên cơn đau đầu dữ dội, mức độ đau tăng mạnh nếu có ánh sáng mạnh hoặc tiếng động lớn kích thích;
• Hay sốt, sốt nhẹ hoặc liên tục về buổi chiều tối;
• Người bệnh bị đau cột sống, đau khớp, các chi và bị đau bụng;
• Xuất hiện triệu chứng buồn nôn, tự nhiên nôn không phải do thức ăn;
• Bị rối loạn tiêu hoá, không thể tự chủ được đại tiểu tiện;
• Nghiêm trọng hơn là khi bệnh nhân bị liệt các dây thần kinh sọ và liệt tứ chi, rối loạn nhận thức, tâm thần thể nhẹ rồi nặng dần. Nặng hơn người bệnh có thể rơi vào trạng thái hôn mê.

Những biến chứng của viêm màng não do lao bao gồm:

• Mất đi thị lực, thính lực;
• Co giật cục bộ;
• Tăng áp lực hộp sọ;
• Tổn thương não, mô não;
• Đột quỵ;
• Tử vong 

Biến chứng đột quỵ do lao màng não

Biến chứng tăng áp lực trong não là nguyên nhân khiến cho não bị tổn thương vĩnh viễn và không có cơ hội hồi phục. Nếu bệnh nhân thấy thị lực thay đổi kèm theo đau đầu thì cần phải đi khám bác sĩ chuyên khoa ngay vì đây có thể là triệu chứng của việc tăng áp lực trong não.

Phương thức xâm nhập của vi khuẩn lao là thông qua các giọt bắn của người bệnh truyền sang người lành qua các hoạt động giao tiếp, ho, hắt hơi,... Thông qua cơ chế lây nhiễm của vi khuẩn lao, ta có thể hiểu rằng bệnh lao màng não hoàn toàn có khả năng lây nhiễm từ người sang người. Không chỉ lây qua không khí, thậm chí các bề mặt có dính tiết dịch của người bệnh như đồ dùng cá nhân, đồ ăn họ sử dụng đều có thể chứa vi khuẩn lao. Do đó người bệnh cần cách ly để tránh làm lây bệnh cho cộng đồng cho đến khi họ khỏi bệnh hoàn toàn.

Vi khuẩn lao là thông qua các giọt bắn của người bệnh truyền sang người lành qua các hoạt động giao tiếp, ho, hắt hơi,...

Vi khuẩn khi đi vào cơ thể qua đường thở sẽ ẩn nấp và sinh sôi trong phổi. Giai đoạn đầu chúng sẽ chưa khiến cơ thể phát bệnh nên sẽ khó phát hiện triệu chứng bệnh lao. Khi cơ thể bị ốm, yếu giảm sức đề kháng thì vi khuẩn lao sẽ nhân cơ hội này phát triển mạnh hơn, từ phổi chúng có thể đi vào máu và chúng có thể tấn công sang các cơ quan khác. Khi vi khuẩn tiến vào màng não, mô não sẽ hình thành nên các vết áp xe nhỏ (lao vi mô).

Những ổ áp xe trên sau sẽ bị vỡ, gây nên chứng viêm màng não do vi khuẩn lao. Thời gian để xảy ra tình trạng này là ngay lập tức, trong vài tuần, vài tháng hoặc vài năm sau thời điểm nhiễm trùng đầu tiên. Quá trình vi khuẩn tấn công gây bệnh tại màng não sẽ làm tăng áp lực bên trong hộp sọ, khiến mô não và mô thần kinh bị tổn thương nghiêm trọng.

Có thể bắt gặp lao màng não ở mọi đối tượng với nhiều lứa tuổi khác nhau. Tuy nhiên, trẻ em từ 1 - 5 tuổi, người lớn từ 20 - 50 tuổi thường là đối tượng có nguy cơ cao. Tỷ lệ nam giới bị lao màng não thường cao hơn so với nữ giới. Lao màng não để lại nhiều biến chứng nguy hiểm và có tỷ lệ tử vong rất cao.

Phương pháp hữu hiệu nhất để đề phòng các bệnh do vi khuẩn lao, cụ thể là lao màng não đó là tiêm vắc xin. Loại vắc xin phòng lao được sử dụng phổ biến hiện nay đó là vắc xin BCG có hiệu quả cho trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Nó có tác dụng bảo vệ con người khỏi các dạng bệnh lao nặng, trong đó có lao màng não. 

Ở Việt Nam, vắc xin BCG nằm trong chương trình tiêm chủng mở rộng quốc gia và tất cả trẻ sơ sinh đều được tiêm miễn phí trong vòng 24 giờ đầu sau sinh, chậm nhất là trong vòng 30 ngày sau khi sinh.

Tiêm phòng vắc xin BCG là phương pháp hữu hiệu nhất để đề phòng các bệnh do vi khuẩn lao

Sau khi khai thác tiền sử bệnh và các biểu hiện lâm sàng, bệnh nhân sẽ được chỉ định triển khai các xét nghiệm liên quan nhằm xác định bệnh một cách chính xác và rõ ràng hơn. Các xét nghiệm điển hình hay được thực hiện đó là:

• Chụp X-quang ngực thẳng;
• Chụp CT scan sọ não;
• Chọc dò dịch não tuỷ;
• Xét nghiệm máu;
• Sinh thiết màng não;
• Xét nghiệm da cho bệnh lao.

Xét nghiệm dịch não tuỷ

Chọc dò dịch não tuỷ để xét nghiệm xác định mức protein, số lượng tế bào và sự khác biệt, mức glucose kết hợp cùng với những xét nghiệm vi sinh tìm ra nấm, vi khuẩn. Các phát hiện về sự thay đổi trong dịch não tủy ở bệnh nhân mắc lao màng não có thể là:

• Tăng bạch cầu và tế bào lympho chiếm ưu thế;
• Nồng độ protein tăng cao;
• Nồng độ glucose thấp;

Tuy nhiên những phát hiện này cũng có thể là dấu hiệu của các loại bệnh lý khác như:

• Bệnh viêm màng não do nấm;
• Viêm màng não do các vi khuẩn khác không phải vi khuẩn lao: vi khuẩn Haemophilus Influenzae, não mô cầu, phế cầu;
• Xuất huyết dưới nhện;
• Carcinom màng não.

Đối với các trường hợp bệnh nhân bị nghi ngờ mắc lao màng não, nên kiểm tra các mẫu dịch não tuỷ bằng phương pháp nhuộm Ziehl-Neelsen nhằm tìm ra trực khuẩn lao, tìm vi khuẩn bằng phương pháp nhuộm Gram.

Chẩn đoán hình ảnh

Phương pháp chụp CT hoặc MRI não giúp hỗ trợ trong việc chẩn đoán lao màng não. Các bất thường có thể được phát hiện khi thực hiện biện pháp xét nghiệm bằng hình ảnh là:

• Não úng thuỷ;
• Nhồi máu và u lao;
• Tăng dịch tiết nền;
• Tăng cường đậm độ nhu mô màng não.

Để chẩn đoán lao màng não, các chuyên gia và bác sĩ tại bệnh  viện đa khoa Medlatec có thể sử dụng rất nhiều các phương pháp hiện đại như chụp cắt lớp 128 dãy, chụp cộng hưởng từ, chọc dò dịch não tủy, các xét nghiệm đặc hiệu về lao như nuôi cấy MGIT, xét nghiệm Gene Xpert,...

Chụp cộng hưởng từ MRI chẩn đoán lao màng lão

Nếu lao màng não có thể phát hiện sớm và chữa trị kịp thời thì hoàn toàn có thể khống chế và điều trị được, nhưng nếu phát hiện điều trị muộn và đã có nhiều tổn thương não, màng não thì những biến chứng do lao để lại thực sự nguy hiểm và đe dọa đến tính mạng người bệnh, nếu có điều trị được cũng để lại những di chứng không hồi phục.

Hiện nay, để điều trị nhiễm trùng và chống lại vi khuẩn lao có nhiều loại thuốc, điển hình có các thuốc như:

• Ethambutol;
• Rifampin;
• Isoniazid;
• Pyrazinamide.

Ngoại trừ Ethambutol không có khả năng thâm nhập qua niêm mạc não thì có thể sử dụng các loại thuốc tương tự như trên để điều trị lao màng não. Bác sĩ có các lựa chọn như dùng thuốc có nhóm kháng sinh Fluoroquinolon như Levofloxacin hoặc Moxifloxacin trong việc điều trị. Steroid cũng được sử dụng toàn thân để hạn chế các biến chứng do lao màng não gây nên.

Phác đồ điều trị của bệnh lao màng não hiện nay cũng tương tự như khi điều trị bệnh lao phổi. Giai đoạn đầu sẽ tập trung điều trị tấn công, sau này điều trị bằng thuốc liên tục. Bệnh viêm màng não do lao có chữa được không còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố như bệnh được phát hiện sớm hay muộn, nặng hay nhẹ, tình trạng bệnh lý, sức khỏe của bệnh nhân, khả năng đáp ứng thuốc hoặc mức độ kháng thuốc của vi khuẩn lao.