Lichen nitidus là gì?

Lichen nitidus là một tình trạng viêm mãn tính hiếm gặp, được Pinkus mô tả lần đầu tiên vào năm 1907. Tổn thương da không phổ biến này có các đặc điểm lâm sàng và mô bệnh học được xác định rõ ràng, tuy nhiên nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh vẫn chưa rõ.

Bệnh chủ yếu ảnh hưởng đến trẻ em và thanh thiếu niên. Da là cơ quan chính bị ảnh hưởng, ngoài ra còn có niêm mạc và móng tay. Dấu hiệu đặc trưng là sẩn nhỏ, sáng bóng, có màu da hoặc hơi hồng, thường xuất hiện theo cụm ở thân trên, cánh tay, bụng và cơ quan sinh dục. Lichen nitidus không gây đau hay ngứa, và trong hầu hết các trường hợp, bệnh thường tự biến mất mà không cần điều trị. Hiện nay, có giả thuyết cho rằng nguyên nhân gây lichen nitidus là do rối loạn miễn dịch.

Hình ảnh tổn thương đặc trưng của lichen nitidus

Tỷ lệ mắc bệnh?

Do lichen nitidus là bệnh hiếm gặp, chưa có thống kê chính xác về tỷ lệ mắc trên toàn cầu. Một nghiên cứu tại Togo ghi nhận lichen nitidus chiếm khoảng 2,4% trong số 959 trường hợp viêm da dạng lichen. Bệnh có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi nhưng phổ biến nhất ở trẻ em và thanh niên, không có khuynh hướng chủng tộc nào. Không có sự khác biệt đáng kể về tỷ lệ mắc bệnh giữa nam và nữ, nhưng một số nghiên cứu cho thấy nữ giới thường mắc thể bệnh lan tỏa.

Các biến thể lâm sàng?

Lichen nitidus có nhiều dạng khác nhau, mỗi dạng có đặc điểm riêng biệt:

• Dạng tổng quát: Xuất hiện trên nhiều vùng cơ thể, thường gặp ở trẻ em.
• Dạng tuyến tính: Các sẩn xếp thành dải hoặc đường thẳng, có thể nhầm với lichen gai (spinulosus).
• Dạng xuất huyết: Hiếm gặp, đặc trưng bởi các sẩn có màu đỏ nâu do xuất huyết bên dưới da.
• Dạng lõm: Có lõm trung tâm do tổn thương tự tiêu biến.
• Dạng actinic: Xuất hiện chủ yếu trên các vùng da tiếp xúc ánh sáng mặt trời, phổ biến hơn ở người có làn da tối màu.

Khi tổn thương xuất hiện ở niêm mạc miệng, chúng có xu hướng phẳng, màu xám nhạt. Nếu ảnh hưởng đến móng, có thể gây rãnh dọc, gồ ghề, dày móng hoặc tách móng.

Lichen nitidus là một bệnh lý viêm da hiếm gặp với cơ chế bệnh sinh chưa được hiểu rõ hoàn toàn. Hiện nay, các nghiên cứu cho thấy bệnh có thể liên quan đến hệ miễn dịch, yếu tố di truyền và tác động từ môi trường. Mặc dù không nguy hiểm, việc hiểu rõ nguyên nhân gây bệnh có thể giúp định hướng điều trị và kiểm soát tốt hơn các triệu chứng.

Rối loạn hệ miễn dịch

Một trong những giả thuyết hàng đầu về nguyên nhân gây bệnh lichen nitidus là sự rối loạn của hệ miễn dịch. Thông thường, hệ miễn dịch có tác dụng bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân bên ngoài: nấm, virus, vi khuẩn… Tuy nhiên, trong một số trường hợp, hệ miễn dịch có thể trở nên quá mức và tấn công nhầm vào các mô khỏe mạnh, dẫn đến phản ứng viêm bất thường.

Ở bệnh nhân lichen nitidus, các nghiên cứu phát hiện sự gia tăng bất thường của tế bào Langerhans – một loại tế bào miễn dịch đóng vai trò quan trọng trong phản ứng viêm da. Khi bị kích hoạt quá mức, các tế bào này có thể tạo ra một phản ứng miễn dịch mạnh, gây viêm cục bộ và hình thành các sẩn nhỏ trên da.

Ngoài ra, lichen nitidus có mối liên hệ với một số bệnh tự miễn khác như:

• Bạch biến (Vitiligo): Bệnh lý gây mất sắc tố da, có cơ chế bệnh sinh liên quan đến rối loạn miễn dịch.
• Lichen phẳng (Lichen planus): Một bệnh da liễu có cơ chế viêm tương tự, đôi khi xuất hiện cùng với lichen nitidus.
• Viêm ruột Crohn: Một bệnh viêm mãn tính của đường tiêu hóa có thể gây ra các phản ứng miễn dịch toàn thân, bao gồm cả biểu hiện trên da.

Yếu tố di truyền

Mặc dù lichen nitidus không phải là bệnh di truyền điển hình, nhưng đã có một số báo cáo về các trường hợp bệnh xuất hiện trong cùng một gia đình. Điều này cho thấy yếu tố gen có thể đóng một vai trò quan trọng trong việc hình thành bệnh. Một số người có thể có khuynh hướng di truyền làm tăng nguy cơ phản ứng miễn dịch bất thường, dẫn đến sự phát triển của lichen nitidus.

Ngoài ra, bệnh cũng có tỷ lệ cao hơn ở những người mắc hội chứng Down, cho thấy khả năng tồn tại một số bất thường di truyền làm tăng nguy cơ mắc bệnh.

Các tác nhân môi trường

Một số tác nhân từ môi trường có thể kích thích hoặc làm trầm trọng thêm tình trạng lichen nitidus, bao gồm:

• Phản ứng dị ứng: Một số người có cơ địa dị ứng có thể dễ mắc lichen nitidus hơn. Phản ứng miễn dịch với dị nguyên có thể kích hoạt tế bào Langerhans, làm xuất hiện các tổn thương da.
• Tia cực tím (UV): Mặc dù chưa có bằng chứng rõ ràng, nhưng tia UV có thể gây ra phản ứng miễn dịch và kích thích sự xuất hiện của các sẩn lichen nitidus ở một số bệnh nhân.
• Tiêm chủng hoặc nhiễm trùng: Một số trường hợp lichen nitidus được ghi nhận sau khi bệnh nhân tiêm vaccine hoặc nhiễm virus, cho thấy rằng phản ứng miễn dịch toàn thân có thể kích hoạt bệnh.
• Xăm mình: Một số bệnh nhân phát triển lichen nitidus tại vùng da mới xăm, có thể do phản ứng viêm tại chỗ đối với mực xăm hoặc tổn thương da.

Tác động của thuốc và bệnh lý nền

Một số loại thuốc và bệnh lý nền có thể góp phần làm xuất hiện hoặc làm nặng thêm lichen nitidus, bao gồm:

• Thuốc điều trị viêm gan C (interferon-alpha và ribavirin): Có báo cáo về trường hợp lichen nitidus xuất hiện sau khi sử dụng các loại thuốc này.
• Bệnh HIV giai đoạn tiến triển: Một số bệnh nhân nhiễm HIV phát triển lichen nitidus, có thể do sự suy giảm miễn dịch hoặc phản ứng viêm quá mức.
• Thuốc điều trị ung thư (nivolumab): Đây là một loại thuốc kích hoạt hệ miễn dịch trong điều trị ung thư, có thể gây ra lichen nitidus ở một số bệnh nhân.

Hệ miễn dịch bị kích hoạt quá mức có thể sinh ra bệnh.

Cơ chế bệnh sinh

Mặc dù chưa được hiểu rõ hoàn toàn, các nhà khoa học tin rằng lichen nitidus xuất hiện do phản ứng miễn dịch tại chỗ. Khi hệ miễn dịch nhận diện nhầm một tác nhân vô hại, các tế bào Langerhans bị kích hoạt và thu hút một lượng lớn lympho bào đến vùng da bị ảnh hưởng. Quá trình này tạo ra các sẩn viêm nhỏ đặc trưng của bệnh.

Hình ảnh mô bệnh học cho thấy lichen nitidus có một cấu trúc viêm đặc biệt gọi là "ball-in-clutch", nơi các tế bào miễn dịch tập trung thành một cụm tròn trong lớp bì nông, bao quanh bởi các nhánh thượng bì. Đặc điểm này giúp phân biệt lichen nitidus với các bệnh viêm da khác.

Lichen nitidus đặc trưng bởi các sẩn nhỏ có kích thước từ 1 đến 2 mm, hình tròn hoặc đa giác, có bề mặt bóng và màu sắc dao động từ hồng nhạt đến nâu sẫm. Tổn thương thường xuất hiện thành cụm hoặc theo dạng rải rác trên cơ thể.

• Vị trí thường gặp: cổ, thân mình, chi trên, bụng, ngực và dương vật.
• Vị trí hiếm gặp: lòng bàn tay, lòng bàn chân, mặt, móng tay, niêm mạc miệng.

Trong một số trường hợp, tổn thương có thể có màu nhạt hơn so với màu da bình thường, đặc biệt ở những bệnh nhân có làn da sẫm màu. 

Hầu hết bệnh nhân không có triệu chứng rõ ràng và chỉ nhận thấy các sẩn trên da. Tuy nhiên, một số trường hợp có thể gặp:

• Ngứa nhẹ hoặc ngứa rải rác.
• Xuất hiện theo hiện tượng Koebner, tức là tổn thương da hình thành tại các vùng da bị chấn thương trước đó, tương tự như lichen phẳng.

Dấu hiệu lâm sàng

Chẩn đoán lichen nitidus chủ yếu dựa vào lâm sàng. Bác sĩ sẽ quan sát tổn thương trên da và đánh giá dựa trên các tiêu chí sau:

• Hình thái đặc trưng: Sẩn nhỏ, tròn, bóng, màu da hoặc hồng nhạt.
• Vị trí xuất hiện: Cổ, thân mình, chi trên, dương vật, đôi khi có ở lòng bàn tay, bàn chân và niêm mạc.
• Không có triệu chứng đi kèm hoặc chỉ có ngứa nhẹ.

Nếu tổn thương không điển hình hoặc cần phân biệt với các bệnh lý khác như lichen phẳng, vảy nến hay viêm da dị ứng, bác sĩ có thể chỉ định thêm các xét nghiệm cận lâm sàng.

Cận lâm sàng cần thiết

Soi da bằng kính hiển vi (Dermoscopy): Là công cụ hỗ trợ hữu ích trong chẩn đoán lichen nitidus. Khi quan sát bằng kính hiển vi, bác sĩ có thể thấy:

• Vùng tròn nhỏ màu trắng, phản ánh tình trạng dày sừng và viêm da khu trú.
• Bóng nâu nhạt xung quanh, tương ứng với sự thâm nhiễm tế bào viêm dưới da.

Ở những bệnh nhân có tổn thương ở lòng bàn tay và lòng bàn chân, có thể quan sát thấy hố sừng nhỏ hoặc vết lõm có vảy mỏng.

Sinh thiết da: Trong các trường hợp khó chẩn đoán hoặc nghi ngờ bệnh lý khác, sinh thiết da có thể giúp xác nhận bệnh. Đặc điểm mô bệnh học của lichen nitidus gồm:

• Viêm dạng hạt đặc trưng, với các cụm tế bào viêm nhỏ nằm trong lớp bì nông.
• Hình ảnh "ball-in-clutch", trong đó các tế bào viêm bị bao quanh bởi nhánh của lớp thượng bì.
• Thoái hóa tế bào đáy, làm mỏng lớp thượng bì và tạo ra các sẩn nhỏ trên da.
• Tăng số lượng tế bào Langerhans, đóng vai trò trong phản ứng miễn dịch của bệnh.

Hình ảnh ball-in-clutch đặc trưng trên mô bệnh học.

Xét nghiệm huyết thanh học: Lichen nitidus thường không liên quan đến các bất thường huyết học, nhưng một số bệnh nhân có thể được kiểm tra thêm để loại trừ các bệnh tự miễn khác, chẳng hạn như:

• ANA (antinuclear antibody): Giúp loại trừ lupus ban đỏ hệ thống.

• Xét nghiệm dị ứng: Nếu nghi ngờ lichen nitidus có liên quan đến phản ứng dị ứng.

Chẩn đoán phân biệt

Do lichen nitidus có biểu hiện tương tự nhiều bệnh da liễu khác, cần phân biệt với các bệnh lý sau:

• Lichen phẳng: Sẩn có dạng hơi nhô cao hơn, thường có ánh tím, đi kèm triệu chứng ngứa rõ rệt hơn.
• Vảy nến thể giọt: Thường có vảy trắng bạc, kích thước lớn hơn, không bóng như lichen nitidus.
• Viêm da dị ứng: Gây ngứa nhiều hơn, có thể xuất hiện trên diện rộng và có dấu hiệu viêm rõ rệt hơn.
• Bệnh giang mai thứ phát: Có thể gây phát ban toàn thân, cần xét nghiệm huyết thanh học để xác nhận.

Tổn thương của lichen phẳng dễ bị nhầm lẫn với lichen nitidus.

Biện pháp không dùng thuốc

Theo dõi: Trong phần lớn các trường hợp, lichen nitidus không cần điều trị, vì các tổn thương trên da có thể tự biến mất mà không để lại dấu vết. Do đó, nếu bệnh không gây khó chịu, bác sĩ thường khuyên bệnh nhân theo dõi và chờ đợi thay vì sử dụng thuốc.

Chăm sóc da đúng cách: Mặc dù lichen nitidus không phải là bệnh do nhiễm trùng hay dị ứng, nhưng việc chăm sóc da đúng cách có thể giúp hạn chế kích ứng và làm dịu cảm giác khó chịu:

• Dưỡng ẩm da: Sử dụng kem dưỡng ẩm nhẹ nhàng, không chứa hương liệu để tránh làm khô da.
• Tránh các sản phẩm gây kích ứng: Không dùng xà phòng có chất tẩy rửa mạnh, nước hoa hoặc mỹ phẩm có chứa hóa chất gây kích ứng da.
• Giữ vệ sinh da sạch sẽ: Rửa mặt và tắm bằng nước ấm, không chà xát mạnh lên vùng da bị tổn thương.

Phòng ngừa tái phát: Dù nguyên nhân chính xác của lichen nitidus chưa được làm rõ, một số biện pháp có thể giúp ngăn ngừa bùng phát bệnh:

• Hạn chế tiếp xúc với ánh nắng mặt trời: Nếu tổn thương có xu hướng xuất hiện nhiều hơn sau khi phơi nắng, bệnh nhân nên sử dụng kem chống nắng và mặc quần áo bảo vệ khi ra ngoài.
• Tránh gãi hoặc chà xát vùng da bị tổn thương: Việc gãi có thể làm nặng hơn triệu chứng và gây tổn thương da.

Biện pháp dùng thuốc

Trong một số trường hợp, đặc biệt khi bệnh kéo dài hoặc gây ảnh hưởng đáng kể đến thẩm mỹ và tâm lý của bệnh nhân, bác sĩ có thể chỉ định các phương pháp điều trị bằng thuốc.

Corticosteroid tại chỗ: Là lựa chọn hàng đầu trong điều trị lichen nitidus, giúp giảm viêm và ngứa. Các loại thuốc này thường được sử dụng theo chỉ định của bác sĩ, trong thời gian ngắn để tránh tác dụng phụ như mỏng da. Không tự ý sử dụng corticosteroid, đặc biệt trên vùng da nhạy cảm như mặt và bộ phận sinh dục.

Corticosteroid toàn thân: Trong một số trường hợp nặng, bác sĩ có thể kê thuốc uống hoặc tiêm để kiểm soát bệnh. Tuy nhiên, phương pháp này hiếm khi được áp dụng do nguy cơ tác dụng phụ như tăng huyết áp, loãng xương và suy giảm miễn dịch.

Thuốc ức chế miễn dịch: Được sử dụng tại chỗ, thay thế corticosteroid trong một số trường hợp. 

• Ưu điểm: Không gây mỏng da như corticosteroid. 

• Nhược điểm: Có thể gây cảm giác châm chích hoặc nóng rát khi mới sử dụng.

Retinoids (Vitamin A dạng tổng hợp): Có thể được sử dụng để điều trị lichen nitidus, đặc biệt ở những trường hợp dai dẳng hoặc ảnh hưởng đến lòng bàn tay, bàn chân. Tác dụng phụ: gây khô da, nứt môi và tăng nhạy cảm với ánh nắng. Phụ nữ trong độ tuổi sinh sản cần tránh thai nghiêm ngặt khi sử dụng thuốc này vì có nguy cơ gây dị tật thai nhi.

Kháng histamin: Trong những trường hợp lichen nitidus gây ngứa, bác sĩ có thể kê đơn thuốc kháng histamin để giảm triệu chứng.

Corticosteroids tại chỗ là phương pháp điều trị đầu tay dành cho lichen nitidus có triệu chứng.

Các phương pháp điều trị khác

Liệu pháp ánh sáng (quang trị liệu): Một số bệnh nhân có thể đáp ứng tốt với các phương pháp điều trị bằng tia cực tím, đặc biệt trong trường hợp lichen nitidus lan rộng hoặc không đáp ứng với thuốc

Tiêm corticosteroid nội tổn thương: Với các trường hợp lichen nitidus ảnh hưởng đến móng, bác sĩ có thể tiêm corticosteroid trực tiếp vào vùng tổn thương để giảm viêm.

Thuốc ức chế miễn dịch toàn thân: Sử dụng trong những trường hợp hiếm gặp, khi lichen nitidus có biểu hiện nghiêm trọng hoặc không đáp ứng với các phương pháp điều trị thông thường. Tuy nhiên, phương pháp này ít khi được sử dụng do có nguy cơ tác dụng phụ cao.

Tiên lượng và hiệu quả điều trị

• Phần lớn các trường hợp lichen nitidus tự khỏi trong vòng vài tháng đến một năm mà không cần can thiệp y tế.
• Nếu cần điều trị, hầu hết bệnh nhân đáp ứng tốt với corticosteroid tại chỗ hoặc thuốc ức chế miễn dịch nhẹ. 
• Một số phương pháp như quang trị liệu hoặc retinoids có thể cần thiết trong trường hợp dai dẳng hoặc lan rộng.
• Không có nguy cơ ung thư da liên quan đến lichen nitidus, nhưng bệnh nhân có thể bị tăng sắc tố da sau khi tổn thương lành.

Lichen nitidus là một bệnh da lành tính, thường không cần điều trị và có thể tự khỏi theo thời gian. Khi cần can thiệp y tế, bác sĩ sẽ cân nhắc các phương pháp điều trị phù hợp tùy vào mức độ bệnh, bao gồm corticosteroid tại chỗ, thuốc ức chế miễn dịch, retinoids hoặc quang trị liệu. Việc chăm sóc da đúng cách, tránh kích ứng và theo dõi tiến triển của bệnh là điều quan trọng giúp cải thiện chất lượng cuộc sống của bệnh nhân.