Rối loạn loại phân liệt là gì?

Rối loạn loại phân liệt là một dạng rối loạn nhân cách đặc trưng bởi:

• Tư duy kỳ lạ, mê tín, hoang tưởng nhẹ.
• Hành vi lập dị, khác biệt rõ rệt so với người bình thường.
• Khó khăn trong việc thiết lập các mối quan hệ xã hội.
• Có những biểu hiện tương tự rối loạn tâm thần phân liệt nhưng không  có những nét đặc trưng của tâm thần phân liệt.

Trong ICD-10 (F21), rối loạn loại phân liệt được phân biệt với tâm thần phân liệt (schizophrenia) bởi mức độ nhẹ hơn, không có ảo thanh dai dẳng hay hoang tưởng mạnh mẽ, nhưng có thể là giai đoạn tiền triệu hoặc một dạng nhẹ của tâm thần phân liệt.

Thuật ngữ “rối loạn loại phân liệt”, “rối loạn dạng phân liệt” lần đầu được đề cập bởi G. Langfeldt vào năm 1939, nhằm mô tả những dạng rối loạn tâm thần có biểu hiện tương tự tâm thần phân liệt (TTPL) nhưng có tiên lượng tốt hơn. Tuy nhiên, cho đến nay, các trường phái tâm thần học lớn trên thế giới vẫn chưa hoàn toàn thống nhất về định nghĩa và phân loại rối loạn loại phân liệt.

Tỷ lệ mắc bệnh

• Tỷ lệ mắc rối loạn loại phân liệt trong dân số chung ước tính khoảng 3–5%.
• Nam giới có nguy cơ mắc cao hơn nữ.
• Thường khởi phát ở cuối tuổi vị thành niên hoặc đầu tuổi trưởng thành.

Yếu tố nguy cơ

• Di truyền học: Người có người thân ruột thịt mắc tâm thần phân liệt có nguy cơ cao hơn.
• Môi trường thời thơ ấu: Lạm dụng, bỏ rơi, thiếu gắn bó cảm xúc với cha mẹ.
• Căng thẳng thần kinh kéo dài, cô lập xã hội.
• Tiền sử rối loạn lo âu xã hội hoặc trầm cảm.

 Rối loạn loại phân liệt là một dạng rối loạn nhân cách

 Phân biệt rối loạn loại phân liệt với các rối loạn khác.

 Tiên lượng: 

• Phát hiện sớm, điều trị đúng có thể giúp ổn định lâu dài.
• Khoảng 25–30% có thể tiến triển thành tâm thần phân liệt nếu không can thiệp.
• Tiên lượng tốt hơn nếu bệnh nhân duy trì kết nối xã hội, hợp tác điều trị.

Người mắc rối loạn loại phân liệt thường biểu hiện một loạt các triệu chứng tâm thần nhẹ nhưng kéo dài, gây ảnh hưởng đến tư duy, hành vi và khả năng tương tác xã hội. Những biểu hiện này thường bắt đầu từ cuối tuổi vị thành niên và trở nên rõ rệt hơn trong giai đoạn đầu tuổi trưởng thành.

Tư duy kỳ lạ và niềm tin sai lệch

• Tin vào hiện tượng siêu nhiên, thần giao cách cảm, phép thuật hoặc các sức mạnh đặc biệt.
• Duy trì những niềm tin kỳ quặc không phù hợp với nền văn hóa hay thực tế.
• Liên tưởng bất thường, kết nối các sự kiện không liên quan và cho là có ý nghĩa đặc biệt.

Kinh nghiệm cảm giác bất thường

• Cảm thấy bị quan sát hoặc bị ảnh hưởng bởi lực lượng bên ngoài.
• Nhận thức sai về môi trường xung quanh, chẳng hạn như hiểu sai lời nói hoặc ánh mắt của người khác.
• Có thể trải qua các ảo tưởng nhẹ, nhưng không đến mức mất kiểm soát thực tại như trong tâm thần phân liệt.

Ngôn ngữ và lối nói khác thường

• Lối diễn đạt quanh co, trừu tượng hoặc không rõ ràng.
• Dùng từ ngữ không phù hợp ngữ cảnh, tạo cảm giác khó hiểu với người đối thoại.
• Câu nói thường thiếu mạch lạc, dễ khiến người khác khó tiếp cận và hiểu ý định.

Cảm xúc cùn mòn hoặc không phù hợp

• Biểu cảm khô khan, ít biểu lộ cảm xúc trên gương mặt.
• Cảm xúc thể hiện không ăn khớp với tình huống thực tế (ví dụ: cười khi nói chuyện buồn).
• Giao tiếp ánh mắt hạn chế, ít bộc lộ trạng thái tình cảm chân thật.

Hành vi và diện mạo lập dị

• Phong cách ăn mặc kỳ quái, không phù hợp môi trường xã hội.
• Cử chỉ, hành động khó đoán, thậm chí bị xem là “lập dị” trong mắt người khác.
• Xu hướng tách biệt xã hội rõ rệt và tránh né tiếp xúc trực tiếp.

Khó khăn trong giao tiếp xã hội

• Thiếu kỹ năng duy trì mối quan hệ thân thiết, thường không có bạn thân.
• Không cảm thấy thoải mái trong các tình huống xã hội, ngay cả khi quen biết.

Lo âu xã hội kéo dài, không cải thiện theo thời gian, khác với rối loạn lo âu xã hội đơn thuần.

• Sàng lọc sớm ở nhóm nguy cơ cao.
• Hỗ trợ tâm lý trẻ em có biểu hiện tách biệt, kỳ dị.
• Cải thiện môi trường gia đình và xã hội tích cực.

• Theo DSM-5 (Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần), một người được chẩn đoán mắc rối loạn loại phân liệt (Schizotypal Personality Disorder) khi có ít nhất 5 trong số 9 triệu chứng sau:

1. Ý tưởng hoang tưởng hoặc niềm tin kỳ quái, không phù hợp văn hóa.
2. Niềm tin vào năng lực đặc biệt như trực giác cao, thần giao cách cảm.
3. Kinh nghiệm cảm giác bất thường: ví dụ cảm giác bị theo dõi, bị điều khiển.
4. Cách nói chuyện bất thường, lệch lạc hoặc quanh co.
5. Thường xuyên nghi ngờ người khác, thiên hướng hoang tưởng nhẹ.
6. Biểu hiện cảm xúc cùn mòn hoặc không phù hợp với hoàn cảnh.
7. Hành vi lập dị hoặc diện mạo khác thường.
8. Thiếu các mối quan hệ thân thiết, ngoại trừ với người thân ruột thịt.
9. Lo âu xã hội kéo dài, không giảm khi tiếp xúc nhiều lần.

Những biểu hiện này phải ổn định và kéo dài trong thời gian dài, không giới hạn trong các đợt rối loạn ngắn hạn hoặc do dùng chất kích thích.

• Cận lâm sàng hỗ trợ chẩn đoán: Dù chẩn đoán rối loạn loại phân liệt chủ yếu dựa vào lâm sàng, một số công cụ và xét nghiệm có thể hỗ trợ đánh giá toàn diện hơn:

• Bảng đánh giá SCID-II: Công cụ phỏng vấn chuẩn hóa, được thiết kế để chẩn đoán các rối loạn nhân cách theo DSM.
• Trắc nghiệm nhân cách MMPI hoặc MCMI: Giúp nhận diện các đặc điểm tâm lý bất thường hỗ trợ chẩn đoán.
• Chẩn đoán hình ảnh thần kinh và xét nghiệm loại trừ: MRI não, điện não đồ, xét nghiệm máu, đánh giá hệ thần kinh trung ương để loại trừ tổn thương thực thể hoặc rối loạn khác.

Điều trị rối loạn loại phân liệt đòi hỏi sự kết hợp linh hoạt giữa liệu pháp tâm lý, hỗ trợ xã hội và dùng thuốc khi cần thiết. Việc can thiệp sớm và kiên trì sẽ giúp cải thiện chất lượng sống, giảm nguy cơ tiến triển thành tâm thần phân liệt.

Tâm lý trị liệu – phương pháp điều trị nền tảng

Tâm lý trị liệu là phương pháp điều trị ưu tiên hàng đầu với người mắc rối loạn loại phân liệt, đặc biệt khi bệnh nhân còn khả năng tiếp nhận trị liệu và không có triệu chứng loạn thần nặng.

Tâm lý trị liệu – phương pháp điều trị nền tảng

Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT)

• Giúp bệnh nhân hiểu và điều chỉnh suy nghĩ lệch lạc, hoang tưởng nhẹ.
• Dạy kỹ năng ứng phó với lo âu, cải thiện nhận thức xã hội.
• Hướng dẫn người bệnh phản ứng thực tế và thích nghi tốt hơn trong giao tiếp.

Liệu pháp nhóm

• Tăng khả năng tương tác xã hội trong môi trường an toàn.
• Cải thiện kỹ năng mềm: trò chuyện, thể hiện cảm xúc, xây dựng niềm tin.

Liệu pháp gia đình

• Hướng dẫn gia đình nhận biết sớm dấu hiệu tái phát.
• Giảm xung đột và tạo môi trường ổn định giúp người bệnh hồi phục.

Sử dụng thuốc

Chỉ định thận trọng, đúng mục tiêu. Dù rối loạn loại phân liệt không phải là tâm thần phân liệt, nhưng một số biểu hiện như hoang tưởng nhẹ, lo âu, trầm cảm vẫn cần điều trị bằng thuốc trong giai đoạn nhất định.

Thuốc không nhất thiết phải chỉ định cho tất cả người bệnh rối loạn loại phân liệt

Thuốc chống loạn thần không điển hình

• Risperidone, Olanzapine, Aripiprazole: được dùng khi bệnh nhân có hoang tưởng dai dẳng, suy nghĩ lệch lạc ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt.
• Liều thấp hơn so với điều trị tâm thần phân liệt.

Thuốc chống trầm cảm

• Áp dụng với bệnh nhân có biểu hiện trầm cảm thứ phát, cảm xúc tiêu cực kéo dài.
• SSRIs (như Sertraline, Escitalopram) thường được lựa chọn.

• Thuốc chống lo âu

• Giúp giảm lo âu xã hội, hỗ trợ tiếp cận trị liệu tốt hơn.
• Không dùng benzodiazepines kéo dài để tránh lệ thuộc.

Hỗ trợ xã hội – yếu tố không thể thiếu.

Sự hỗ trợ từ gia đình, cộng đồng và môi trường sống có vai trò rất lớn trong quá trình điều trị rối loạn loại phân liệt:

• Tư vấn nghề nghiệp và hướng nghiệp cho bệnh nhân có khả năng lao động.
• Tạo cơ hội tham gia các hoạt động xã hội đơn giản, tránh cô lập kéo dài.
• Thiết lập lịch trình sinh hoạt khoa học, giúp người bệnh ổn định tâm lý và hành vi.

Điều trị nội trú và chăm sóc chuyên sâu

Trong một số trường hợp nặng:

• Người bệnh có nguy cơ tự sát, hành vi nguy hiểm hoặc mất khả năng tự chăm sóc tạm thời.
• Cần nhập viện ngắn hạn để điều chỉnh thuốc và can thiệp tâm lý chuyên sâu.

Sau giai đoạn cấp tính, bệnh nhân nên được chuyển sang điều trị ngoại trú kết hợp phục hồi chức năng tâm lý – xã hội.

Lưu ý trong điều trị rối loạn loại phân liệt:

• Không nên dùng thuốc đơn thuần mà bỏ qua trị liệu tâm lý.
• Kiên trì theo dõi lâu dài vì bệnh diễn tiến âm thầm.
• Điều trị sớm giúp giảm nguy cơ chuyển sang tâm thần phân liệt thể rõ.
• Gia đình cần phối hợp chặt chẽ với nhân viên y tế để hỗ trợ người bệnh hiệu quả.

Kết luận

Rối loạn loại phân liệt là một dạng rối loạn nhân cách khó phát hiện sớm do biểu hiện kín đáo, dễ nhầm với tính cách cá nhân. Tuy nhiên, nếu được chẩn đoán đúng và điều trị phù hợp, người bệnh hoàn toàn có khả năng sống ổn định, có chất lượng sống tốt. Việc nâng cao nhận thức cộng đồng, gia đình và hệ thống y tế đóng vai trò then chốt trong việc hỗ trợ người bệnh.

Nếu bạn xuất hiện các dấu hiệu nghi ngờ rối loạn loại phân liệt như tư duy khác thường, khó hòa nhập xã hội hoặc có hoang tưởng nhẹ, hãy liên hệ Hệ thống Y tế MEDLATEC qua số 1900 56 56 56 để được thăm khám, chẩn đoán và điều trị kịp thời.