Sa sút trí tuệ do nguyên nhân mạch máu là một trong những dạng sa sút trí tuệ phổ biến, chỉ đứng sau bệnh Alzheimer. Tình trạng này xảy ra khi quá trình cung cấp máu đến não bị gián đoạn do các tổn thương tại mạch máu, dẫn đến thiếu oxy và dinh dưỡng nuôi não, gây ra rối loạn chức năng nhận thức.

Nguyên nhân thường gặp bao gồm đột quỵ não, thiếu máu não mạn tính do xơ vữa động mạch, tăng huyết áp lâu năm hoặc các bệnh lý mạch máu nhỏ. Bệnh có thể khởi phát đột ngột sau một cơn đột quỵ hoặc tiến triển với các biểu hiện lâm sàng như suy giảm trí nhớ, rối loạn chức năng điều hành (giảm khả năng lập kế hoạch, tổ chức, phán đoán), chậm chạp trong suy nghĩ và thay đổi cảm xúc. Một số trường hợp có thể kèm theo dấu hiệu thần kinh khu trú như yếu liệt nửa người hoặc rối loạn ngôn ngữ.

Không giống như Alzheimer, sa sút trí tuệ do mạch máu có thể biểu hiện khởi phát rõ ràng theo từng đợt, đặc biệt sau một biến cố mạch máu như tai biến mạch máu não. Việc phát hiện sớm và kiểm soát tốt các yếu tố nguy cơ có vai trò quan trọng trong phòng ngừa sa sút trí tuệ mạch máu, giúp người bệnh duy trì chất lượng cuộc sống tốt hơn và làm chậm tiến trình suy giảm nhận thức.

 Sa sút trí tuệ do mạch máu là một trong những dạng sa sút trí tuệ phổ biến, chỉ đứng sau bệnh Alzheimer.

Nguyên nhân của sa sút trí tuệ do mạch máu chủ yếu liên quan đến các tổn thương hệ thống mạch máu não, bao gồm:

Đột quỵ não 

Đột quỵ là nguyên nhân hàng đầu gây sa sút trí tuệ do mạch máu. Khi một cơn đột quỵ xảy ra, một phần mô não sẽ bị hoại tử do mất đột ngột nguồn cung cấp máu và oxy. Nếu vùng não bị tổn thương liên quan đến trung tâm điều hành nhận thức như thùy trán, thùy thái dương hoặc vùng hải mã, người bệnh sẽ gặp khó khăn trong trí nhớ, sự tập trung, ngôn ngữ và khả năng ra quyết định. Trường hợp người bệnh bị nhiều cơn đột quỵ nhỏ lặp đi lặp lại, hoặc có các ổ nhồi máu nhỏ lan tỏa, tổn thương có thể tích lũy theo thời gian, dẫn đến suy giảm chức năng nhận thức rõ rệt. Đột quỵ do tắc mạch hoặc do xuất huyết đều có thể gây sa sút trí tuệ nếu ảnh hưởng đến vùng chức năng quan trọng của não.

Thiếu máu não mạn tính

Tình trạng thiếu máu não mạn tính thường do xơ vữa động mạch gây hẹp hoặc tắc dần các động mạch chính nuôi não. Dưới tác động của dòng máu nuôi dưỡng kém, các tế bào thần kinh bị tổn thương. Đây là quá trình âm thầm, diễn tiến chậm nhưng kéo dài, có thể không biểu hiện lâm sàng rõ ràng cho đến khi chức năng nhận thức bị ảnh hưởng. Tình trạng này thường gặp ở người cao tuổi và bệnh nhân có bệnh lý tim mạch mạn tính, đặc biệt là tăng huyết áp, đái tháo đường và rối loạn chuyển hóa lipid không kiểm soát.

 Bệnh lý mạch máu nhỏ trong não

Bệnh lý mạch máu nhỏ là nguyên nhân phổ biến gây tổn thương lan tỏa chất trắng và các vi nhồi máu nhỏ trong não. Các tổn thương này thường không gây triệu chứng rõ rệt trong giai đoạn đầu nhưng có thể tích tụ theo thời gian. Người bệnh có thể biểu hiện sa sút trí tuệ, mất định hướng, thay đổi hành vi và cảm xúc.

Thiếu máu não thoáng qua tái diễn 

Thiếu máu não thoáng qua (Transient Ischaemic Attack: TIA) là những cơn rối loạn thần kinh khu trú xảy ra trong thời gian ngắn và phục hồi hoàn toàn sau vài phút đến vài giờ. Tuy nhiên, khi các cơn TIA tái diễn nhiều lần, các tổn thương dù nhỏ nhưng tích lũy dần sẽ ảnh hưởng đến chức năng của các mạng lưới thần kinh, tăng nguy cơ bị sa sút trí tuệ do mạch máu.

Các nguyên nhân ít gặp khác

Ngoài các nguyên nhân chính kể trên, một số nguyên nhân hiếm gặp khác cũng có thể dẫn đến sa sút trí tuệ mạch máu. Ví dụ như viêm mạch máu não do bệnh lý tự miễn hoặc nhiễm trùng. Ngoài ra, chấn thương sọ não lặp đi lặp lại, thường gặp ở các vận động viên thể thao hoặc người cao tuổi dễ té ngã, cũng có thể dẫn đến các tổn thương vi mô, góp phần gây suy giảm nhận thức.

Đột quỵ não là nguyên nhân chính trong sa sút trí tuệ do nguyên nhân mạch máu

Sa sút trí tuệ do nguyên nhân mạch máu có có thể phòng ngừa được từ sớm bằng những thay đổi tích cực trong lối sống hàng ngày. Dưới đây là các biện pháp giúp bảo vệ sức khỏe não bộ cho người khỏe mạnh ngay từ khi chưa có triệu chứng.

Kiểm soát huyết áp ngay từ sớm

Tăng huyết áp là yếu tố nguy cơ hàng đầu của sa sút trí tuệ mạch máu. Người trưởng thành nên đo huyết áp định kỳ và duy trì chỉ số dưới 130/80 mmHg nếu có nguy cơ cao. Ăn nhạt, hạn chế muối, tập thể dục đều đặn và giữ cân nặng hợp lý là những biện pháp giúp kiểm soát huyết áp hiệu quả ngay cả khi chưa mắc bệnh.

Duy trì đường huyết và mỡ máu trong giới hạn bình thường

Rối loạn chuyển hóa như đái tháo đường và tăng cholesterol máu âm thầm làm tổn thương thành mạch não. Người khỏe mạnh nên xét nghiệm kiểm tra đường huyết và mỡ máu định kỳ, đặc biệt nếu có tiền sử gia đình mắc bệnh tim mạch hoặc béo phì. Ăn uống khoa học và vận động thường xuyên giúp kiểm soát các chỉ số này hiệu quả.

Tăng cường hoạt động thể chất

Tập thể dục đều đặn, ít nhất 150 phút mỗi tuần với các bài tập phù hợp như đi bộ nhanh, đạp xe hoặc bơi lội giúp cải thiện tuần hoàn não, tăng sức khỏe tim mạch và phòng ngừa sa sút trí tuệ. Ngoài ra, vận động còn giúp giảm stress và cải thiện giấc ngủ – hai yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe não bộ.

Không hút thuốc, hạn chế rượu bia

Thuốc lá làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch, giảm lưu lượng máu lên não, trong khi rượu bia làm tổn thương tế bào thần kinh nếu dùng lâu dài. Ngưng hút thuốc và hạn chế tối đa rượu bia không chỉ tốt cho tim mạch mà còn là biện pháp bảo vệ trí nhớ dài hạn.

 Rèn luyện trí não và giữ kết nối xã hội

Hoạt động trí tuệ như đọc sách, học ngoại ngữ, chơi nhạc cụ hoặc giải ô chữ giúp duy trì sự linh hoạt của não bộ. Đồng thời, giao tiếp xã hội thường xuyên, tham gia các hoạt động nhóm hoặc tình nguyện giúp giảm cảm giác cô đơn, trầm cảm – những yếu tố góp phần gây suy giảm nhận thức.

Ngủ đủ giấc và quản lý căng thẳng

Giấc ngủ có vai trò quan trọng trong việc phục hồi chức năng não. Người trưởng thành nên ngủ đủ 7-8 tiếng mỗi đêm. Cùng với đó, học cách quản lý stress bằng thiền, yoga, hít thở sâu hoặc các hoạt động thư giãn sẽ giúp não bộ tránh được tình trạng quá tải lâu dài.

Tăng cường hoạt động cộng đồng giúp dự phòng sa sút trí tuệ do nguyên nhân mạch máu

Việc chẩn đoán sa sút trí tuệ do nguyên nhân mạch máu cần kết hợp giữa khám lâm sàng và các cận lâm sàng cần thiết. Dưới đây là các bước cụ thể: 

Khám lâm sàng

Hỏi bệnh

Bác sĩ sẽ khai thác kỹ càng các thông tin liên quan đến chẩn đoán bệnh, bao gồm:

- Đặc điểm khởi phát và tiến triển triệu chứng: 

+ Khởi phát đột ngột sau một biến cố mạch máu não (đột quỵ não, TIA) thường là tổn thương lớn hoặc đa ổ. 

+ Khởi phát và tiến triển từ từ: Thường do các tổn thương mạch máu nhỏ lan tỏa, thiếu máu não mạn tính.

- Các triệu chứng nhận thức:

+ Suy giảm trí nhớ: Thường ít nổi bật ở giai đoạn đầu (khác với Alzheimer), nhưng rõ dần theo thời gian.

+ Rối loạn chức năng điều hành: Giảm khả năng lập kế hoạch, tổ chức công việc, giải quyết vấn đề. Khó chuyển đổi linh hoạt giữa các nhiệm vụ.

+ Tư duy chậm chạp: Trả lời chậm, ngập ngừng, mất chủ động.

+ Rối loạn định hướng thời gian – không gian: Thường xuất hiện ở giai đoạn muộn hơn.

- Biểu hiện hành vi – cảm xúc:

+ Trầm cảm, lo âu, dễ cáu, thờ ơ.

+ Mất kiểm soát cảm xúc (cười, khóc vô cớ).

+ Thay đổi nhân cách (bất cần, thiếu động lực, vô cảm).

- Yếu tố nguy cơ:

+ Tăng huyết áp (đặc biệt không kiểm soát).

+ Đái tháo đường.

+ Rối loạn lipid máu.

+ Bệnh tim (rung nhĩ, suy tim, bệnh van tim).

+ Hút thuốc lá, ít vận động, béo phì.

+ Tiền sử đột quỵ, cơn thiếu máu não thoáng qua.

Khám thực thể

Khám thực thể giúp bác sĩ phát hiện được các dấu hiệu lâm sàng của bệnh. 

- Khám thần kinh:

+ Liệt nửa người (cũ hoặc mới), tăng phản xạ, dấu Babinski (+).

+ Rối loạn dáng đi kiểu bó tháp hoặc thất điều.

+ Rối loạn vận ngôn, thất ngôn (nếu có tổn thương bán cầu ưu thế).

+ Liệt hành tủy giả (nói khó, nuốt khó, phản xạ hàm mạnh).

+ Hội chứng Parkinson không run (trong sa sút trí tuệ mạch máu dưới vỏ).

- Khám nhận thức:

+ Bài test đánh giá chức năng nhận thức MMSE, MoCA: Điểm giảm, đặc biệt ở vận hành trí tuệ, chú ý, định hướng.

+ Clock Drawing Test: Khó hoàn thành chính xác.

+ Trail Making Test B: Mất thời gian dài để chuyển đổi giữa các nhiệm vụ.

+ Fluency Test (liệt kê từ bắt đầu bằng một chữ cái hoặc thuộc nhóm): Hiệu suất kém.

- Khám hệ tim mạch và toàn thân:

+ Đo huyết áp, bắt mạch không đều (rung nhĩ), nghe tim.

+ Dấu xơ vữa: Tiếng thổi động mạch cảnh, mạch chi yếu.

+ Soi đáy mắt: Dấu hiệu bệnh lý mạch máu nhỏ (xuất tiết, xuất huyết, hẹp mạch).

Cận lâm sàng

Chẩn đoán hình ảnh và thăm dò chức năng

- Cộng hưởng từ (MRI) não: Giúp phát hiện các tổn thương tại não như tổn thương nhồi máu não, bệnh lý chất trắng, teo vỏ não vùng dưới vỏ – trán hay biến đổi xung quanh não thất.

- CT scan sọ não: Có thể phát hiện ổ nhồi máu, teo não, tổn thương chất trắng nặng. Tuy nhiên độ nhạy thấp hơn MRI, đặc biệt với bệnh lý mạch máu nhỏ.

- Siêu âm tim, doppler mạch máu: Đánh giá chức năng tim, phát hiện mảng xơ vữa, hẹp động mạch là yếu tố nguy cơ đột quỵ thiếu máu não.

- Điện tâm đồ (ECG): Phát hiện các bất thường liên quan đến nhịp tim và sự dẫn truyền trong tim.

Xét nghiệm máu

Bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm máu để đánh giá toàn trạng và tầm soát nguyên nhân thứ phát gây sa sút trí tuệ. Các xét nghiệm bao gồm công thức máu, CRP, tốc độ lắng máu, Glucose máu, HbA1c, chức năng gan - thận, điện giải đồ, chức năng tuyến giáp,..

Hiện tại không có thuốc đặc hiệu đảo ngược tình trạng sa sút trí tuệ do nguyên nhân mạch máu. Mục tiêu điều trị là làm chậm tiến triển của bệnh, phòng ngừa tái phát đột quỵ và tổn thương mạch máu, cải thiện triệu chứng nhận thức, hành vi và chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân. Cụ thể:

Điều trị nội khoa

Kiểm soát các yếu tố nguy cơ mạch máu

Mục tiêu hàng đầu là kiểm soát tốt các bệnh lý nền gây ảnh hưởng xấu đến mạch máu để ổn định tình trạng sa sút trí tuệ. Các bệnh thường gặp bao gồm:

- Tăng huyết áp: Dùng các thuốc hạ áp phù hợp như ức chế men chuyển, chẹn kênh canxi, lợi tiểu…

- Đái tháo đường: Kiểm soát đường huyết tốt bằng thuốc uống hoặc insulin.

- Rối loạn lipid máu: Sử dụng statin hoặc fibrate nhằm giảm LDL-cholesterol và phòng ngừa xơ vữa.

Điều trị chống kết tập tiểu cầu hoặc chống đông

Ở bệnh nhân có tiền sử đột quỵ thiếu máu não hoặc nguy cơ cao, bác sĩ có thể chỉ định Aspirin liều thấp hoặc Clopidogrel để phòng ngừa tái phát huyết khối não. Thuốc chống đông (như warfarin hoặc NOAC) cũng được cân nhắc nếu có rung nhĩ đi kèm.

Hỗ trợ chức năng nhận thức

Một số thuốc có thể được sử dụng như donepezil, rivastigmine, memantine… nhưng hiệu quả thường hạn chế hơn so với sa sút trí tuệ Alzheimer.

Ngoài ra, Các biện pháp hỗ trợ không dùng thuốc như trị liệu nhận thức, kích thích trí nhớ, hoạt động xã hội và vật lý trị liệu cũng mang lại hiệu quả tích cực.

Điều trị ngoại khoa

Can thiệp mạch máu não

Trong một số trường hợp có hẹp động mạch cảnh nặng (>70%) có triệu chứng, bệnh nhân có thể được chỉ định phẫu thuật nội soi bóc tách nội mạc động mạch cảnh hoặc đặt stent động mạch cảnh nhằm phòng ngừa đột quỵ tái phát.

Ngoài ra, can thiệp lấy huyết khối có thể được thực hiện trong giai đoạn cấp cứu đột quỵ, nhằm giảm thiểu tổn thương não và ngăn ngừa tiến triển sa sút trí tuệ.

Phẫu thuật điều trị nguyên nhân khác

Trong các trường hợp hiếm, nếu sa sút trí tuệ liên quan đến bệnh lý mạch máu do bất thường cấu trúc mạch não (như dị dạng động – tĩnh mạch, phình mạch não), có thể cân nhắc phẫu thuật điều trị tùy theo đánh giá chuyên khoa thần kinh – ngoại thần kinh.

Điều trị tốt bệnh lý nền là một phần quan trọng trong kiểm soát sa sút trí tuệ do nguyên nhân mạch máu

Trên đây là các thông tin cần thiết về sa sút trí tuệ do nguyên nhân mạch máu. Để chẩn đoán và điều trị tốt, bệnh nhân cần thăm khám tại cơ sở y tế uy tín. Hệ thống phòng khám, Bệnh viện Đa khoa MEDLATEC với hệ thống trang thiết bị hiện đại và đội ngũ chuyên gia giàu kinh nghiệm luôn sẵn sàng hỗ trợ người bệnh. Để đặt lịch khám hoặc lịch xét nghiệm, bệnh nhân vui lòng gọi đến hotline 1900 56 56 56 của MEDLATEC để được hỗ trợ 24/7.