Màng não gồm 3 lớp là màng cứng, màng nhện và màng nuôi (màng mềm ) có chức năng bao quanh bảo vệ não bộ, tủy sống phần đầu của các dây thần kinh sọ não.

Viêm não – màng não  là một trình trạng viêm não và viêm màng não, có thể do vi sinh vật ( vi khuẩn, vi rút, nấm, ký sinh trùng ) và cũng có thể do bệnh tự miễn ( bệnh sinh ra do sự rối loạn xảy ra tại hệ miễn dịch trong cơ thể ).

Viêm màng não và viêm não thường để lại những di chứng nặng nề nếu không được phát hiện, điều trị sớm, tỷ lệ tử vong cao, nếu sống sót thì có thể để lại di chứng nặng nề. Bệnh xuất hiện ở mọi độ tuổi, có thể xuất hiện lẻ tẻ hoặc thành dịch ( Viêm não Nhật Bản B, Viêm não mô cầu … ).

Cấu tạo của màng não

Rất nhiều tác nhân truyền nhiễm, cũng như không truyền nhiễm có thể gây viêm màng não và viêm não. Dưới đây là các căn nguyên gây viêm màng não và viêm não thường gặp nhất:

• Virus: Viêm não Nhật Bản, quai bị , các loại Enterovirus, các loại virus Herpes, HIV, bại liệt, dại ….
• Vi khuẩn:  Não mô cầu, liên cầu, vi khuẩn lao , tụ cầu da …..
• Ký sinh đơn bào và giun sán: Toxoplasma gondii, ấu trùng sán lợn, giun xoắn …
• Nấm: Cryptococcus neoformans …
• Viêm não tự miễn: là loại viêm não cấp tính hiếm gặp, bệnh gây nên do hệ thống miễn dịch của cơ thể tự sinh ra kháng thể chống lại thụ thể Glutamate trong não.

Một số trường hợp có thể đồng diễn nhiều nguyên nhân gây Viêm não – màng não như trên bệnh nhân suy giảm miễn dịch như bệnh nhân HIV có viêm não kí sinh trùng Toxoplasma gondii , hoặc lao não, lao màng não …

Trong giai đoạn ủ bệnh, người bệnh có thể không có các triệu chứng cụ thể . Một số yếu tố dịch tễ có thể là dấu hiệu chỉ điểm ví dụ như Bệnh viêm não Nhật Bản B gặp chủ yếu ở trẻ em dưới 15 tuổi ( chiếm tỉ lệ trên 90% số ca mắc ) trong đó đa số là trẻ từ 1 - 5 tuổi và thường xuất hiện mùa hè. Viêm não mô cầu : nhóm có nguy cơ cao nhất là trẻ em dưới 5 tuổi và người lớn trẻ tuổi từ 15 đến 24 tuổi, thường gặp mùa xuân và mùa hè. Do vậy trước bệnh nhân có triệu chứng viêm não – màng não thì yếu tố dịch tễ, tiền sử tiêm vắc xin là rất quan trọng.

Triệu chứng viêm não màng não khởi đầu  thường rất dễ bị nhầm lẫn với triệu chứng của bệnh lý chuyên khoa khác như chuyên khoa tâm thần ( hoang tưởng, rối loạn hành vi … ). Cũng vì vậy, người bệnh không phát hiện bệnh kịp thời. Một số triệu chứng điển hình bao gồm :

Các triệu chứng của bệnh viêm màng não

• Các triệu chứng nhiễm trùng: mệt mỏi , vẻ mặt bơ phờ , môi khô, khát nước, tiểu ít, dấu hiệu mất nước trẻ con ( môi khô, mắt trũng, trẻ li bì hoặc kích thích ) ….
• Sốt thường sốt cao liên tục ở trẻ nhỏ có thể hạ thân nhiệt, có cơn sốt nóng, vã mồ hôi, rét run, nhiệt độ có thể đạt 40-41°C. Nếu không được hạ nhiệt bệnh nhân li bì, đặt biệt ở trẻ nhỏ có thể dẫn đến co giật.
• Đau đầu thường tính chất dữ dội tăng dần, đau tăng lên trong cơn sốt, tiếng động mạnh hoặc thay đổi tư thế , thường đau toàn bộ đầu nhưng đau nhiều hơn vùng trán và sau gáy, bệnh nhân không đáp ứng với thuốc giảm đau.
• Sợ ánh sáng, sợ tiếng động khiến bệnh nhân thường xu hướng nằm co ro, quay mặt vào tường, trùm chăn, tay ôm lấy đầu.
• Trên đường tiêu hóa thường gặp nôn vọt (  đột ngột không liên quan ăn uống, thường nôn tăng khi thay đổi tư thế ), táo bón ở người lớn, tiêu chảy ở trẻ nhỏ ( không kèm theo chướng bụng ).
• Các cơn co giật, có thể là cơn co giật cục bộ hoặc cơn co giật toàn thể, nặng hơn nữa là trạng thái động kinh ( cơn có giật xuất hiện liên tục khiến bệnh nhân không tỉnh táo giữa các cơn co giật ). Đây là một tình trạng tổn thương não.
• Rối loạn ý thức: bệnh nhân có thể tỉnh táo giai đoạn đầu nhưng có thể dấu hiệu lơ mơ, tiếp xúc chậm với vẻ mặt mệt mỏi, trẻ nhỏ thường biểu hiện li bì, bỏ ăn uống
• Suy giảm trí nhớ thường là mất trí nhớ ngắn hạn, giảm tập trung chú ý.
• Rối loạn tâm thần cấp: Rối loạn nhận thức hoặc rối loạn hành vi , ảo giác, hoang tưởng; bệnh nhân có thể kích động đập phá hoặc li bì. Có rất nhiều bệnh nhân chỉ có triệu chứng tâm thần giai đoạn sớm nên rất dễ được điều trị chuyên khoa tâm thần gây khó khăn trong chẩn đoán sớm
• Rối loạn chức năng tự chủ - nhịp thở ( nhịp thở nhanh nông, thở không đều ), nhịp tim và huyết áp thất thường ( thường là mạch nhanh, huyết áp tụt) ; mất kiểm soát bàng quang và ruột ( có thể biểu hiện bí đại tiểu tiện hoặc đại tiểu tiện không tự chủ )
• Thị lực, thính giác, khứu giác vị giác cũng có thể bị ảnh hưởng : biểu hiện bằng rối loạn thị giác , nhìn đôi, giảm thính lực một bên hoặc hai bên, mất vị giác hoặc khứu giác
• Liệt nửa người hoặc bên trái hoặc bên phải, hoặc liệt 1 chi, hoặc liệt tứ chi  tùy theo vị trí và mức đô tổn thương trên não.  Thường kèm theo rối loạn cảm giác nửa người.
• Triệu chứng khác: như trong não mô cầu trên da nổi những vết thâm tím - tử ban. Tùy theo đường vào mà có thể có những biểu hiện cơ quan đó như nhiễm khuẩn tiêu hóa, mụn nhọt trên da, viêm họng, viêm phổi …

Viêm não, màng não nguy cơ tử vong cao, nếu sống sót sau điều trị lỷ lệ di chứng cao. Tuy nhiên bệnh nhân được chẩn đoán và điều trị kịp thời bệnh có thể hồi phục tốt. Những di chứng có thể gặp như:

• Chậm phát triển tâm thần vận động với trẻ nhỏ.
• Động kinh có thể cục bộ hoặc động kinh toàn thể.
• Rối loạn tâm thần thực tổn: thường gặp trong viêm não herpes, hoạc viêm não tự miễn.
• Liệt nửa người, rối loạn cảm giác, thậm chí có thể liệt tứ chi.
• Sa sút trí tuệ đặc biệt với người già, rối loạn giác ngủ, giảm tập trung chú ý.
• Mất khứu giác hoặc vị giác có thể một mùi hoặc vị nào đó hoạc toàn bộ.
• Giảm thính lực, ù tai, chóng mặt một bên hoặc hai bên.
• Giảm thị giác.

Các di chứng này phần lớn là không thể cải thiện nhưng cũng có thể cải thiện bằng phương pháp phục hồi chức năng , hoặc thuốc điều trị triệu chứng.

Với nhóm nguyên nhân gây viêm não – màng não khác nhau thì phương thức lây truyền sẽ có điểm khác nhau.  Các nguyên nhân do vi sinh vật xâm nhập vào cơ thể con người rồi qua đường máu đến não và màng não để gây bệnh tại chỗ, do vậy có thể đồng diễn tổn thương cơ quan như vừa viêm não kết hợp viêm phổi …

• Qua đường hô hấp : như vi khuẩn não mô cầu, viêm não - màng não do lao …
• Qua đường tiêu hóa: như rotavirus …nhâm nhập qua đường tiêu hóa gây bệnh tại chỗ rồi theo máu đến não – màng não. Đặc biệt đường xâm nhập chủ yếu của ký sinh trùng là qua đường tiêu hóa
• Qua vật chủ trung gian: Bệnh viêm não Nhật Bản B do virút Arbo gây ra, môi giới truyền bệnh viêm não Nhật Bản B là muỗi Culex ( muỗi thường phát triển mạnh tháng 3-7 ) …
• Nhóm bệnh tự miễn: do hệ thống miễn dịch của cơ thể tự sinh ra kháng thể chống lại thụ thể đặc hiệu trong não từ đó gây các rối loạn chức năng trong cơ thể.

Trên bệnh nhân suy giảm miễn dịch như bệnh nhân HIV, đái tháo đường, sử dụng các chất ứng chế miễn dịch …. có thể tạo điều kiện thuận lợi hơn cho các tác nhân khác gây viêm não – màng não xâm nhập và phát triển.

Hiện nay rất nhiều nguyên nhân viêm não-màng não không có Vắc-xin nhưng cũng nhiều nhóm nguyên nhân có thể phòng Vắc-xin được như:

• Vắc-xin viêm não Nhật Bản : trẻ cần được tiêm đủ 3 mũi để phòng bệnh viêm não Nhật Bản
• Vắc-xin BCG: Đây là vắc-xin phòng bệnh lao và cần được tiêm càng sớm càng tốt sau khi trẻ được sinh ra.
• Vắc-xin Quinvaxem  ( vắc-xin 5 trong 1 ): phòng được 5 bệnh bạch hầu, ho gà, uốn ván, viêm gan B và viêm phổi, viêm màng não do vi khuẩn Hib.

Tiêm phòng cho trẻ là biện pháp phòng ngừa viêm não ở trẻ

Ngoài ra cắt đứt con đường truyền bệnh cũng có vai trò đặc biệt quan trọng trong 1 số nguyên nhân gây viêm não – màng não: môi giới truyền bệnh viêm não Nhật Bản B là muỗi Culex ….

Cắt đứt các nguồn lây do ký sinh trùng:

• Cắt đứt nguồn nhiễm, điều trị người nhiễm, tẩy giun định kỳ. Cần có thói quen tẩy giun định kỳ cho cả gia đình tối thiểu 6 tháng một lần.
• Giữ vệ sinh cá nhân, rửa tay trước khi ăn và sau khi đi đại tiện, không nghịch bẩn, không để trẻ bò lê la dưới đất. Cắt móng tay, đi dép thường xuyên, bảo hộ lao động khi tiếp xúc với đất.
• Thực hiện ăn chín, uống sôi, ăn các thức ăn đã được nấu chín kỹ, chế biến hợp vệ sinh. Không sử dụng thịt lợn ốm để chế biến thực phẩm. Không ăn tiết canh,  thịt lợn tái, các loại gỏi cá, nem chua sống, thịt bò tái, đối với các loại rau sống cần phải ngâm rửa kỹ trước khi ăn. 
• Quản lý phân tươi, sử dụng hố xí hợp vệ sinh. Không nuôi động vật thả rông. Không sử dụng phân tươi để bón cho cây trồng.

Nếu bạn đang có nhu cầu tìm hiểu chi tiết và thực hiện tiêm phòng Vắc-xin để phòng một số nguyên nhân gây viêm não- màng não có thể phòng trước thì hãy đến với Bệnh viện Đa khoa MEDLATEC để nhận được dịch vụ tốt nhất. Tại đây, chúng tôi đảm bảo cung cấp cho bạn dịch vụ tiêm chủng đảm bảo, an toàn với đội ngũ y bác sĩ chuyên nghiệp cùng với vắc xin được cấp phép đảm bảo chất lượng của Bộ Y tế. Bạn có thể liên hệ qua hotline 1900 56 56 56 để nhận được tư vấn tiêm chủng để giải đáp những thắc mắc của bản thân cũng như đặt trước lịch để tiến hành tiêm chủng.

  Xét nghiệm dịch não tủy :

• Thường thấy tăng bạch cầu đáp ứng phản ứng viêm trong dịch não tủy, đặc biệt trường hợp điển hình viêm màng não mủ bằng mắt thường có thể thấy dịch não tủy đục như nước vo gạo ( bình thường trong như nước mưa )
• Các phương pháp cấy định danh vi khuẩn, khi mọc lên vi khuẩn có thể phân lập để làm kháng sinh đồ qua đó lựa chọn kháng sinh phù hợp
• Hiện tại với kỹ thuật PCR ( chuỗi phản ứng khuếch đại gen ) dịch não tủy giúp phát hiện sự hiện diện của một gen để xác định các tác nhân gây bệnh trong quá trình nhiễm trùng
• Chẩn đoán viêm não tự miễn là tìm thấy Kháng thể có thể được tìm thấy  trong dịch não tủy của người đang biểu hiện viêm não

Xét nghiệm máu cơ bản :

• Đánh giá phản ứng viêm cơ thể, nuôi cấy vi khuẩn trong máu.
• Tăng bạch cầu ái toan trong DNT gặp trong các trường hợp nhiễm ký sinh trùng
• Xét nghiệm ELISA tìm kháng thể do ký sinh trung như sán lá gan, sán lợn, giun xoắn, hoặc các bệnh nhiễm giun đũa của chó và mèo
• Ngoài ra xét nghiệm máu còn tìm nguyên nhân như trong bệnh não HIV, viêm gan B, C, Giang mai …

Kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh

Chụp MRI / CT scanner sọ não rất có giá trị trong chẩn đoán viêm não –màng não:  Hình ảnh học cung cấp thông tin nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương, trong mỗi bệnh lý nhiễm khuẩn thần kinh trung ương khác nhau có tổn thương khác nhau. MRI nhạy hơn CT scanner sọ não.  Việc lựa chọn việc chụp cộng hưởng từ sọ não có tiêm thuốc cản quang hay không tùy thuộc vào bác sĩ chẩn đoán hình ảnh. Chụp MRI sọ não có thể đánh giá được:

• Phân biệt giữa các tổn thương ác tính và các khối khác có biểu hiện lâm sàng giống nhau và trên phim chụp MRI  thường không xác định được.
• Xác định ổ nhiễm trung, ổ áp xe để đánh giá bờ cũng như mức độ phù nề tủy xung quanh.
• Mức độ lưu thông dịch não tủy
• Phân tích giải phẫu chính xác về vị trí và sự lan ra của các u xâm lấn các tổ chức xung quanh.
• Đánh giá tổn thương mạch máu
• Đặc biệt trong trường hợp viêm não do ký sinh trùng thì có thể đánh giá giai đoạn phát triển của ký sinh trùng

Điều trị theo nguyên nhân gây bệnh: Khi bệnh nhân được chẩn đoán sớm nguyên nhân sẽ được lựa chon điều trị thuốc cụ thể. Ví dụ điều trị kháng sinh với vi khuẩn, kháng nấm với nguyên nhân do nấm, diệt ký sinh trùng theo phác đồ, thuốc Glucocorticoid ( đường tĩnh mạch liều cao ) với nhóm bệnh viêm não tự miễn …

Điều trị triệu chứng: thuốc chuyên khoa tâm thần với trường hợp rối loạn tâm thần, thuốc chống động kinh với trường hợp co giật …

Điều trị khác như thuốc chống viêm, chống phù não, hỗ trợ oxy, chế độ dinh dưỡng, đôi khi cần đến mở sọ giảm áp với một số trường hợp hiếm gặp …

Điều trị chống biến chứng trong quá trình điều trị: loét, suy dinh dưỡng …

Trong điều trị viêm não và di chứng viêm não – màng não thì ngoài nhân viên y tế thì người nhà cũng đóng vai trò vô cùng quan trọng trong chăm sóc cũng như nhận thức đúng về bệnh.

PHÒNG BỆNH

Hiện nay rất nhiều nguyên nhân viêm não-màng não không có Vắc-xin nhưng cũng nhiều nhóm nguyên nhân có thể phòng Vắc-xin được như:

• Vắc-xin viêm não Nhật Bản : trẻ cần được tiêm đủ 3 mũi để phòng bệnh viêm não Nhật Bản
• Vắc-xin BCG: Đây là vắc-xin phòng bệnh lao và cần được tiêm càng sớm càng tốt sau khi trẻ được sinh ra.
• Vắc-xin Quinvaxem  ( vắc-xin 5 trong 1 ): phòng được 5 bệnh bạch hầu, ho gà, uốn ván, viêm gan B và viêm phổi, viêm màng não do vi khuẩn Hib.

Tiêm vacxin ngừa viêm màng não

Ngoài ra cắt đứt con đường truyền bệnh cũng có vai trò đặc biệt quan trọng trong 1 số nguyên nhân gây viêm não - màng não: Môi giới truyền bệnh viêm não Nhật Bản B là muỗi Culex ….

Cắt đứt các nguồn lây do ký sinh trùng:

• Cắt đứt nguồn nhiễm, điều trị người nhiễm, tẩy giun định kỳ. Cần có thói quen tẩy giun định kỳ cho cả gia đình tối thiểu 6 tháng một lần.
• Giữ vệ sinh cá nhân, rửa tay trước khi ăn và sau khi đi đại tiện, không nghịch bẩn, không để trẻ bò lê la dưới đất. Cắt móng tay, đi dép thường xuyên, bảo hộ lao động khi tiếp xúc với đất.
• Thực hiện ăn chín, uống sôi, ăn các thức ăn đã được nấu chín kỹ, chế biến hợp vệ sinh. Không sử dụng thịt lợn ốm để chế biến thực phẩm. Không ăn tiết canh,  thịt lợn tái, các loại gỏi cá, nem chua sống, thịt bò tái, đối với các loại rau sống cần phải ngâm rửa kỹ trước khi ăn. 
• Quản lý phân tươi, sử dụng hố xí hợp vệ sinh. Không nuôi động vật thả rông. Không sử dụng phân tươi để bón cho cây trồng.

Nếu bạn đang có nhu cầu tìm hiểu chi tiết và thực hiện tiêm phòng Vắc-xin để phòng một số nguyên nhân gây viêm não- màng não có thể phòng trước thì hãy đến với Bệnh viện Đa khoa MEDLATEC để nhận được dịch vụ tốt nhất. Tại đây, chúng tôi đảm bảo cung cấp cho bạn dịch vụ tiêm chủng đảm bảo, an toàn với đội ngũ y bác sĩ chuyên nghiệp cùng với vắc xin được cấp phép đảm bảo chất lượng của Bộ Y tế. Bạn có thể liên hệ qua hotline 1900 56 56 56 để nhận được tư vấn tiêm chủng để giải đáp những thắc mắc của bản thân cũng như đặt trước lịch để tiến hành tiêm chủng.

Nguồn tham khảo:

• Giáo trình thần kinh học, Trường Đại học Y Hà Nội
• Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị một số bệnh truyền nhiễm , Bộ Y tế, 2016