1. Sinh học của AF AFP là một glycoprotein đặc hiệu cho thai có khối lượng phân tử khoảng 70 kDa. AFP được tổng hợp chủ yếu bởi gan bào thai, bởi các tế bào của túi noãn hoàng (yolk sac) và bởi đường tiêu hóa của thai nhi ở quý một 1 thai kỳ. Nồng độ trong huyết thanh của AFP nhanh chóng giảm xuống sau khi sinh và sự thể hiện của nó bị ức chế ở người trưởng thành. Về mặt bệnh lý, những bệnh nhân bị bệnh gan mạn, đặc biệt là những người có liên quan đến sự tái tạo tế bào gan ở mức độ cao có thể thể hiện AFP khi không có mặt của ung thư. AFP cũng có thể tăng trong các ung thư gan, ung thư bào thai, ung thư dạ dày và ung thư phổi. Ba dạng AFP được phân biệt bởi mức độ fucosyl hóa (fucosylation) của chuỗi đường gắn với N-acetylglucosamine. Các dạng này có khả năng gắn vào Lens culinaris agglutinin (LCA) với các ái lực khác nhau. AFP-L1 là loại không gắn LCA, là dạng chủ yếu được thấy ở những người bị bệnh gan lành tính như viêm gan B mạn hoặc xơ gan. AFP-L2 là có khả năng gắn LCA với ái lực vừa và là dạng chủ yếu được sản xuất bởi các khối u túi noãn hoàng. AFP-L3 được sản xuất bởi các tế bào gan ác tính, gắn vào LCA với ái lực cao và là dạng chủ yếu được thấy ở các bệnh nhân bị HCC (Li D và cộng sự, 2001) [6].

2. Chỉ định xét nghiệm AFP - Xét nghiệm AFP có thể được chỉ định khi ngờ bệnh nhân bị ung thư biểu mô tế bào gan (HCC), ung thư tinh hoàn hoặc buồng trứng trong quá trình khám hoặc siêu âm phát hiện khối u ở vùng bụng. - Ở một người đã được chẩn đoán bị HCC hoặc dạng khác của ung thư có sản xuất AFP (như ung thư tinh hoàn hoặc buồng trứng), xét nghiệm AFP được chỉ định định kỳ theo thời gian để theo dõi diễn biến của bệnh, đáp ứng đối với điều trị và theo dõi tái phát sau điều trị. - Xét nghiệm AFP- L3 % - một đồng dạng (isoform) của AFP (tính theo % của AFP toàn phần = [AFP-L3 / AFP toàn phần] × 100]), được chỉ định để đánh giá sớm nguy cơ phát triển HCC, đặc biệt ở những bệnh nhân bị bệnh gan mạn, để đánh giá đáp ứng đối với điều trị hoặc để theo dõi tái phát HCC. - Ngoài ra, trong sản khoa, xét nghiệm AFP huyết thanh có thể được sử dụng cùng với beta- hCG và uE3 trong Triple test (hoặc sử dụng thêm PAPP-A trong Quard test) để sàng lọc các dị tật bẩm sinh như Hội chứng Down (Trisomy 21), Hội chứng Edward (Trisomy 18) và Dị tật ống thần kinh (Neural Tube Defect: NTD) từ tuần thứ 15 đến tuần thứ 21 của thai kỳ.

3. Ý nghĩa lâm sàng của xét nghiệm AFP và AFP-L3

Bình thường, AFP là một protein được sản xuất chủ yếu bởi gan thai nhi và các phần phôi khác đang phát triển. Mức độ AFP thường tăng lên khi trẻ được sinh ra, rồi nhanh chóng giảm xuống. Ở người lớn khỏe mạnh (phụ nữ không mang thai), mức độ AFP huyết thanh là 0-7 ng/mL. Giá trị cắt (cut-off) để chẩn đoán HCC của mức độ AFP huyết thanh là ≥ 400 ng/mL-500 ng/mL ở bệnh nhân xơ gan (Gomaa AI và cộng sự, 2009) [2]. Tuy nhiên, giá trị cắt này không hoàn toàn đúng cho các trường hợp HCC có khối u < 5 cm và chỉ có khoảng 30% số bệnh nhân HCC có mức độ AFP huyết thanh cao hơn 100 ng/mL. Cũng có tác giả lấy điểm cắt AFP huyết thanh là 16 ng/mL làm ngưỡng cho độ nhạy và độ đặc hiệu cao nhất cho chẩn đoán HCC. Mức độ AFP tăng có thể chỉ ra sự hiện diện của bệnh ung thư, phổ biến nhất là HCC, ung thư buồng trứng hoặc ung thư tế bào mầm tinh hoàn. Theo Abbasi A và cộng sự 2012 [1], mức độ AFP huyết thanh có sự tương quan thuận một cách có ý nghĩa với kích thước của khối u HCC và có thể được sử dụng như một dấu ấn có giá trị để phát hiện HCC và đánh giá giai đoạn của bệnh. AFP cũng có thể được sử dụng để theo dõi hiệu quả điều trị, đáp ứng đối với điều trị và tiên lượng của bệnh nhân HCC. Những bệnh nhân HCC có mức độ AFP huyết thanh trước mổ ≤ 20 ng/mL có tỷ lệ tái phát sau mổ 2 năm thấp hơn và có tỷ lệ sống sót sau mổ 18 tháng và sau mổ 24 tháng cao hơn ở những bênh nhân HCC có mức độ AFP huyết thanh trước mổ > 20ng/mL. Có sự liên quan chặt chẽ giữa kích thước khối u (≥ 5 cm) và mức độ AFP huyết thanh (>400 ng/mL) với tỷ lệ sống sót sau mổ (Ma WJ và cộng sự, 2013 [7]). Đối với AFP- L3%, giá trị bình thường của mức độ AFP-L3 huyết thanh là < 10%.

Giá trị cắt để chẩn đoán HCC của mức độ AFP-L3 huyết thanh là ≥ 10 ng/mL. Sử dụng giá trị cắt của AFP-L3% là 10% đến 15% có thể phát hiện 1/3 số bệnh nhân bị HCC với khối u nhỏ < 3cm. Các mức độ AFP-L3 huyết thanh tăng ≥ 10% có liên quan với nguy cơ phát triển HCC gấp 7 lần trong khoảng thời gian 21 tháng sau đó, với độ nhạy và độ đặc hiệu tương ứng từ 36% đến 66%. Mức độ AFP-L3% huyết thanh cũng có thể tăng trong khoảng từ 3 đến 21 tháng trước khi HCC được phát hiện bởi các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh tiêu chuẩn (Kumada T và cộng sự, 1999) [4], với độ nhạy và độ đặc hiệu tương ứng là từ 77% đến 95% (Oka H và cộng sự, 2001) [8]. Vì AFP-L3 chỉ được sản xuất bởi các tế bào gan ác tính nên việc đo AFP-L3 có thể giúp chẩn đoán phân biệt giữa HCC và các bệnh gan lành tính (Toyoda H và cộng sự, 2006) [9]. Cũng vì các tế bào gan ác tính sản xuất AFP-L3 có khuynh hướng tăng đối với sự tăng trưởng, xâm lấn và di căn sớm trong gan nên sự tăng AFP-L3 trở thành một chỉ dấu (indicator) cho tiên lượng nghèo (poor prognosis) đối với những bệnh nhân HCC (Toyoda H và cộng sự, 2006) [9].

KẾT LUẬN

- Xét nghiệm AFP được sử dụng khi ngờ bệnh nhân bị HCC, ung thư tinh hoàn hoặc buồng trứng trong quá trình khám hoặc siêu âm phát hiện các khối u ở vùng bụng. - Ở một người đã được chẩn đoán bị HCC, ung thư tinh hoàn hoặc buồng trứng, xét nghiệm AFP được sử dụng để theo dõi diễn biến của bệnh, đáp ứng đối với điều trị và tái phát sau điều trị. - Xét nghiệm AFP- L3% được sử dụng cùng với AFP để phát hiện sớm HCC, đặc biệt ở bệnh nhân bị bệnh gan mạn hoặc để đánh giá đáp ứng điều trị và theo dõi tái phát HCC. - Trong Sản khoa, xét nghiệm AFP có thể được sử dụng cùng với beta-hCG và uE3 trong Triple test (hoặc Quard test) để sàng lọc các dị tật bẩm sinh như Hội chứng Down, Hội chứng Edward và Dị tật ống thần kinh từ tuần thứ 15 đến tuần thứ 21 của thai kỳ.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Abbasi A, Bhutto AR, Butt N, Munir SM. Corelation of serum alpha fetoprotein and tumor size in hepatocellular carcinoma. J Pak Med Assoc 2012 Jan; 62(1): 33-36.

2. Gomaa AI, Khan SA, Leen ELS, et al. Diagnosis of hepatocellular carcinoma. World J Gastroenterol 2009 March 21; 15(11): 1301-1314. 3. Kawwai K, Kojima T, Miyanaga N, et al. Lectin-reactive alpha-fetoprotein as a marker for testicular tumor activity. Int J Urol 2005; 12: 284-289.

4. Kumada T, Nakano S, Takeda I, et al. Clinical utility of Lens culinaris agglutinin-reactive alpha-fetoprotein in small hepatocellular carcinoma: special reference to imaging diagnosis. J Hepatol 1999; 30: 125-130.