1. Đặc điểm và công dụng của cây mướp gai dược liệu

1.1. Đặc điểm sinh học cây mướp gai

Cây mướp gai còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như cây móp, sơn thục gai, chóc gai, hải vu, ráy gai,... Đây là loài cây thuộc họ Ráy, hay mọc hoang trên  vùng đất ẩm ướt và có tán che bên trên. Ở nước ta, cây mướp gai có nhiều ở Đồng Tháp, Bình Dương, Nghệ An, Ninh Bình, Hà Nội,...

Lá cây mướp gai xẻ hình lông chim

Là loài cây thân thảo, mướp gai có gai ở cả thân, cuống lá và rễ. Thân cây phình to như củ. Lá cây ban đầu có hình mũi tên rồi đến khi trưởng thành xẻ lông chim, đôi khi cũng có lá ở dạng mũi mác, phần cuống lá có bẹ to. Phía mép và trên lưng lá có nhiều gai nhỏ. Lúc còn non gai mềm nhưng sẽ trở nên sắc nhọn khi gai già.

Hoa mướp gai mọc thành cụm không phân nhánh, có màu vàng và mo bọc lại, mở ra ở phần gốc và khép kín ở bên trên. Quả mướp gai màu nâu, hình trứng vuông, đỉnh có gai ngắn và rậm, bên trong có hạt dẹp.

1.2. Thành phần, thu hái và bào chế dược liệu mướp gai

Một số nghiên cứu của y học hiện đại cho thấy cây mướp gai có chứa nhiều chất chống oxy hóa như vitamin C, polyphenol và saponin triterpen. Đặc biệt, phần lá cây có đường, acid amin, acid hữu cơ, phenol, flavonoid,... Thân và rễ cây nhiều tinh bột. Phần mo ở bông hoa chứa acid hydrocyanic.

Mọi bộ phận của cây mướp gai đều có thể khai thác làm dược liệu, thu hái cả năm nhưng chất lượng nhất là vào mùa đông. Muốn bảo quản để dùng lâu dài thì dược liệu này sau khi được thu hoạch sẽ đem thái lát và phơi khô sau đó bảo quản cẩn thận nơi khô ráo để tránh ẩm mốc. Có thể dùng riêng hoặc kết hợp mướp gai dược liệu với các vị thuốc khác để đạt được những công dụng chữa bệnh khác nhau.

1.3. Công dụng của dược liệu mướp gai

- Theo y học cổ truyền

Y học cổ truyền quan niệm cây mướp gai dược liệu có tính ấm, vị cay. Đây là dược liệu có nhiều công dụng như: tiêu viêm, giải độc, thanh nhiệt, lợi tiểu, tiêu đờm, giảm phù thũng, giảm đau, giải khát,...

Cây mướp gai có thể dùng để hỗ trợ điều trị sỏi thận

Những đặc điểm công dụng ấy khiến cho dược liệu mướp gai có thể dùng chủ trị phù thũng, ho, viêm gan mức độ nhẹ, suy gan, vàng da, tê buốt ở bàn chân, di chứng sau sốt rét, lở ngứa ngoài da, nước tiểu màu sẫm, đau lưng mỏi gối,...

- Theo y học hiện đại

Cây mướp gai có nhiều công dụng tốt cho sức khỏe như: 

- Chứa thành phần axit ascorbic và polyphenol phòng ngừa và ngăn ngừa lão hóa.

- Hỗ trợ phục hồi gan ở người bị xơ gan cổ trướng, suy gan, gan nhiễm mỡ,...

- Giảm tê buốt chân tay và đau nhức ở xương khớp.

- Ngừa mụn nhọt, táo bón và thanh nhiệt, giải độc.

- Giảm chứng tiểu đục, lợi tiểu.

Thực tế kháng chiến chống Mỹ ở nước ta, nhiều bộ đội đã dùng cây mướp gai chữa vàng da, viêm gan, suy nhược cơ thể sau sốt rét. Vào năm 1973, Xưởng dược X5 của Phòng Quân y B2 đã chính thức sản xuất ra thuốc mướp gai kết hợp với bột nghệ ở dạng viên để làm thuốc bổ gan.

2. Cách dùng và bài thuốc trị bệnh từ dược liệu cây mướp gai

2.1. Liều dùng và cách dùng dược liệu cây mướp gai

Liều dùng của cây mướp gai dược liệu trung bình khoảng 6 - 12g, sử dụng ở dạng ngâm rượu hoặc thuốc sắc. Tùy vào bài thuốc và mục đích chữa trị mà dược liệu này sẽ được sử dụng với các cách khác nhau.

2.2. Một số bài thuốc trị bệnh từ dược liệu mướp gai

- Chữa tê thấp và tê buốt chân tay: dùng 12g từng dược liệu: kim cang, ngưu tất, huyền đằng, cẩu tích, mướp gai đem sắc cùng 600ml nước đến khi còn lại 200ml thì chắt lấy nước chia thành 2 lần uống/ngày.

- Hỗ trợ chữa viêm gan: dùng 20g diệp hạ châu; 12g từng dược liệu: nhân trần và mướp gai đem sắc cùng 600ml nước đến khi còn khoảng 200ml thì chắt nước để chia thành 2 lần uống/ngày.

Củ mướp gai khô được dùng trong nhiều bài thuốc để chữa các bệnh lý khác nhau

- Chữa phù thũng: dùng 12g từng dược liệu: râu bắp, mã đề, mướp gai sắc với 600ml nước đến khi còn lại 200ml nước thì chắt lấy nước để chia thành 2 lần uống/ngày.

- Chữa đau nhức xương khớp, đau mỏi gối và đau lưng: dùng 20g từng dược liệu: bạch thược, cốt toái bổ, trần bì, đỗ trọng, cẩu tích, ngưu tất, ngũ gia bì và mướp gai sắc với 1,5 lít nước trong 20 phút rồi lấy nước để uống nhiều lần trong ngày. Ngoài ra cũng có thể kết hợp các dược liệu trên ngâm với rượu để làm thuốc uống.

- Chữa ngứa, lở loét da: lấy toàn bộ cây mướp gai đem rửa sạch rồi nấu nước tắm hàng ngày khi nước còn ấm.

- Chữa giãn, viêm tĩnh mạch tinh hoàn: dùng 10g hạt vải, 10g lá trâu cổ và 12g mướp gai đem sao vàng rồi sắc cùng 400ml đến khi còn 100ml thì chắt lấy nước để chia uống thành 2 lần/ ngày.

- Chữa sỏi thận: dùng 20g từng dược liệu: kim tiền thảo, mã đề, củ mướp gai khô sắc với 1 lít nước đến khi còn 1/3 lượng nước thì lấy ra chia thành 2 lần uống/ngày, uống khi nước còn ấm.

- Chữa trĩ ngoại: dùng 15g kinh giới, 20g mướp gai, 10g cỏ mần trầu sắc lên lấy nước chia thành 2 lần uống/ngày.

Hầu hết các bài thuốc có thành phần dược liệu cây mướp gai trên đây đều sử dụng củ phơi khô để chữa trị vì dễ bảo quản và chế biến. Từ lâu thảo dược mướp gai đã được dân gian ta quen dùng vì tính tiện lợi và chi phí thấp. Theo thời gian, những công dụng mà dược liệu này mang lại càng được nhiều người biết đến và lựa chọn. 

Tuy nhiên, để dược liệu mướp gai phát huy tối đa công dụng đối với từng bệnh lý thì tốt nhất bạn nên tham khảo ý kiến thầy thuốc để được hướng dẫn sử dụng an toàn.