1. Một số đặc điểm sinh học của cây ích mẫu

Cây ích mẫu thuộc họ Bạc hà, thân thẳng, hình vuông, có rãnh dọc, chiều cao khoảng 0.5 - 1m. Lá ích mẫu dài ở phần cuống, mọc đối nhau, xẻ sâu thành thùy hẹp, thùy lá có răng cưa nhọn.

Hoa ích mẫu mọc thành cụm dạng vòng dày chen vào kẽ lá. Tràng hoa màu tím hoặc trắng hồng. Quả ích mẫu nhẵn, gồm 3 cạnh.

Ích mẫu phù hợp để trồng ở địa hình trung du và đồng bằng. Thời điểm tốt nhất để trồng cây là mùa mưa. Cây ưa trồng ở điều kiện đất thoát nước tốt, tơi xốp. Sau khi trồng 3 - 4 tháng, cây ích mẫu sẽ ra hoa, thời điểm này có thể cắt làm dược liệu, để lại chồi gốc cho cây phát triển.

Trước đây cây ích mẫu chủ yếu mọc hoang nhiều ở ruộng, ven đường, ven suối,... Hiện nay, nhiều nơi đã trồng ích mẫu để khai thác làm dược liệu.

Hình ảnh cây ích mẫu

2. Tác dụng dược lý của dược liệu ích mẫu

2.1. Bộ phận sử dụng và thành phần hóa học của dược liệu ích mẫu

Nhiều địa phương ở nước ta như Thái Bình, Hưng Yên, Hải Dương,... người dân có thói quen dùng cây ích mẫu mọc hoang làm dược liệu. Cần chú ý để tránh nhầm lẫn ích mẫu dược liệu với cây ích mẫu hoa to (Leonurus sibiricus L) vì cây này vẫn chia 3 thùy ở lá trên nhưng có hoa to và dài hơn.

Bộ phận của cây ích mẫu được dùng làm thuốc là phần cây mọc trên mặt đất và hạt được thu hoạch từ quả. Thành phần hóa học chính trong cây ích mẫu gồm: flavonoid, leonurin, rutin,... Tùy vào mục đích sử dụng mà dược liệu sẽ được chế biến theo những cách khác nhau. 

Y học cổ truyền chế biến dược liệu ích mẫu chủ yếu theo các cách sau:

- Cắt đoạn: Ích mẫu tươi sau khi đã được bỏ rễ sẽ được cắt thành đoạn 3 - 5cm sau đó phơi khô. Trường hợp thân và cành cây to, dài thì trước đó sẽ được ủ nước cho mềm rồi mới cắt đoạn để phơi khô.

- Tẩm rượu: Ích mẫu đem trộn cùng rượu với tỷ lệ 3kg rượu 10kg ích mẫu, ủ trong vòng một đêm sau đó đem sao trên bếp với lửa nhỏ cho đến khi dược liệu chuyển sang màu hơi đen là được.

- Tẩm giấm: Ích mẫu trộn cùng giấm với tỷ lệ 2kg giấm, 10kg ích mẫu, ủ một đêm sau đó sao vàng.

- Pha chế hỗn hợp: Nguyên liệu gồm có: 1kg dấm, 1kg rượu, 2kg gừng tươi, 200g muối ăn và 10kg ích mẫu. Gừng đem giã nát, vắt lấy nước. Muối đem pha  cùng nước sôi sau đó trộn với rượu, giấm và đổ hỗn hợp này vào trộn với ích mẫu, gừng đã được giã trước đó, ủ hỗn hợp trong 1 giờ rồi đem phơi khô.

Dược liệu ích mẫu đã được phơi khô

2.2. Công dụng của cây ích mẫu dược liệu

Trong sách Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, GS.TS Đỗ Tất Lợi đã chỉ ra một số tác dụng dược lý của cây ích mẫu như:

2.2.1. Với tử cung

Trong y học cổ truyền Trung Quốc, cây ích nhi mẫu có tác dụng trong việc điều trị các rối loạn kinh nguyệt, đau bụng kinh, vô kinh và xuất huyết sau sinh. Nghiên cứu trên thỏ cho thấy, nước sắc từ cây ích mẫu có thể kích thích tử cung cô lập của thỏ cái. Thỏ được gây mê với urê tan sau đó uống nước sắc ích mẫu ghi nhận được phản ứng kích thích trên tử cung thỏ. Như vậy, với thỏ cái, nước ích mẫu sắc uống có thể gây co thắt tử cung nên cũng có thể dẫn đến tác dụng tương tự ở người.

2.2.2. Với chỉ số huyết áp

Tuy không tác động trực tiếp lên huyết áp nhưng nước sắc từ cây ích mẫu có thể giảm tác dụng của adrenalin trên mạch máu. Sử dụng cao ích mẫu vì thế có thể giảm chỉ số huyết áp, đặc biệt là khi ở trong giai đoạn đầu của bệnh tăng huyết áp.

2.2.3. Với tim mạch

Dược liệu ích mẫu có tác dụng tốt đối với bệnh lý cơ tim và bệnh tim mạch nói chung. Gần đây, đã có nghiên cứu chứng minh rằng leonurine giúp chống lại sự suy giảm quá trình hình thành mạch máu phụ thuộc vào tuổi tác, cải thiện chức năng hình thành mạch máu nội mô, có thể hữu ích cho việc điều trị các bệnh mạch máu viêm (thông tin do bác sĩ Yang G. Yuan - Khoa Thận học, Bệnh viện Đại học Y khoa Nam Kinh, Nam Kinh, Trung Quốc, đăng tải trên trang web Frontiers). Ngoài ra, leonurine còn có tiềm năng trong việc phòng ngừa đột quỵ. 

2.2.4. Đối với bệnh lý ngoài da

Theo thông tin từ Tạp chí Trung Hoa bì phụ khoa cung: nước chiết ích mẫu tỷ lệ 1:4 có thể ức chế một số loại vi trùng gây bệnh ngoài da.

2.2.5. Đối với bệnh viêm và phù thận cấp tính

Theo Trung y tạp chí và Trung y dược, trên phương diện lâm sàng, dược liệu ích mẫu có thể hỗ trợ điều trị một số trường hợp viêm và phù thận cấp.

2.2.6. Với một số bệnh lý khác

Y học cổ truyền xem ích mẫu là dược liệu có công dụng lợi thủy tiêu thũng, hành huyết thông kinh, thanh can nhiệt, giải độc, tiêu viêm,... Vì thế dược liệu này còn được dùng để chữa bệnh trĩ.

Cây ích mẫu cũng có tác dụng chống viêm, giảm sưng đau xương khớp, lợi tiểu, giảm phù nề, an thần, giảm căng thẳng,... 

3. Cách dùng dược liệu ích mẫu như thế nào?

Hiện nay, dược liệu ích mẫu thường được bào chế dưới dạng cao. Thành phần của cao ích mẫu ngoài ích mẫu còn có sự kết hợp của nhiều loại dược liệu khác như ngải diệp, hương phụ tứ chế, xuyên khung, đương quy, bạch thược, thục địa, bắc mộc hương, đại táo, trần bì,... Cao ích mẫu có thể dùng để chữa khí hư bạch đới, kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh,... 

Ngoài ra, dược liệu ích mẫu còn có thể dùng cả dạng tươi và dạng khô, dược tính như nhau. Tuy nhiên, đối với mỗi bệnh nhân, tùy vào tình trạng bệnh mà sự kết hợp dược liệu và hàm lượng sử dụng không giống nhau. Người mắc chứng khó đông máu, phụ nữ chảy nhiều máu trong kỳ kinh, thai phụ không được dùng ích mẫu. Trường hợp dùng quá hàm lượng cho phép, người bệnh có thể gặp tình trạng mệt mỏi, chóng mặt, choáng váng.

Người bệnh cần thăm khám bác sĩ chuyên khoa để biết có nên điều trị bằng cây ích mẫu hay không và biết cách sử dụng an toàn

Cây ích mẫu là dược liệu y học cổ truyền đã được dùng trong nhiều bài thuốc Đông Y. Tuy nhiên, cần sử dụng dược liệu này đúng liều lượng, đúng cách và phù hợp với thể trạng từng người để phát huy công dụng tối đa và tránh tác dụng phụ. Hiện chưa có đầy đủ căn cứ khoa học về công dụng và độ an toàn của dược liệu ích mẫu trong điều trị bệnh. Vì thế, khi có ý định sử dụng dược liệu này, người bệnh cần thăm khám để được tư vấn chuyên môn từ bác sĩ chuyên khoa.

Để được chẩn đoán đúng tình trạng sức khỏe, tư vấn dùng thuốc an toàn, điều trị bệnh hiệu quả, nếu có vấn đề bất thường, quý khách hàng có thể liên hệ đặt lịch khám cùng bác sĩ chuyên khoa của Hệ thống Y tế MEDLATEC qua Hotline 1900 56 56 56.